BIBLIOTHECA INDICA A COLLECTION OF ORIENTAL WORKS:

ASIATIC SOCIETY OF BENGAL.

THE MAITRI ORéMATTRAYANIYA UPANISHAD,

COMMENTARY OF RAMATIRTHA,

EDITED, ete An ELholish Translation,

BY

E. ए. COWELL, M.A.

PROFESSOR OF SANSKRAL IN THE UNIVERSITY OF CAMBRIDGE,

LONDON: PRINTED BY फ, M. WATTS, 80, GRAY’S INN ROAD.

1870.

PREFACE.

THE Maitri or Maitrayanfya Upanishad belongs to the Maitra- yaniya Sakha of the Black Yajur Veda. It appears to have originally formed a part of a lost Brahmana belonging to that Sakha, just as the Brihad Avanyaka comes at the end of the. Satapatha Brahmana. The preceding karma kanda, according to. the Commentator, consisted of four parts which described the various ceremonial rites ; and the Upanishad was the fitting con- clusion by which the initiated devotee is led from ceremonial to spiritual worship. | Its main subject is a dialogue said to have been held between King Brihadratha and the sage Sakayanya, who relates the divine science of Brahman as it had been delivered to him by the sage: Maitri or Maitreya, the son of Mitra. In the sequel of the dis- course he relates a dialogue held in olden time between the deities called the Valakhilyas and the Prajapati Kratu. This inserted dialogue would seem to have originally ended with the fourth! chapter, but in the present recension it 18 continued to the 29th! section of the sixth chapter. Maitri’s own discourse ends in the, 30th section of the same chapter; but the Upanishad itself con- tinues the subject in a very similar manner to the end of the seventh chapter. We learn from the Commentator that the sixth: and seventh chapters were considered to be Khila or supplemen-. tary ; and he warns his reader not to expect the same strict con- nection between their various sections, which had been found in the earlier chapters. Even the earlier portion of the Upanishad must be assigned to a late period ; and the latter portion must be comparatively modern, as we may judge from the Vaishnava quotations which are sometimes introduced (as ९, क. vi. 13, 23.)

lv Preface.

The proper title ofthe Upanishad is doubtful. The two MSS., which I used in Calcutta for this edition, do not give the original text separately from the commentary, but imsert it in detached portions which were carefully distinguished by red pigment; and consequently they have no separate colophon for the text; and in the colophons to the Commentary they vary (with M.) betyreen maitryupanishad-dipikdé and maitrisékhopanishad-dipikd. The ` Poonah MB. (C.) calls it the Maitrdéyaniya-sékhopanishad, and similarly Baron von Eckstein’s transcript (E.) gives the name in _its closing colophon as Maitrdyaniyopanishad. Vidyaranya in his Sarvopanishad-arthanubhitiprak4ga gives the name as the Mai- trayaniyopanishad, and in sll. 55, 150, he speaks of Maitra as the $akhd-pravartaka. It is quoted as the Maitreyopanishad in the sankhyapravachanabhashya, p. 46, with a reference apparently to 11. 2 and vi. 10. I have doubtingly written the name as the Maitri Upanishad; Professor Weber (Ind. Stud. x. 233) prefers Maitri Upanishad.*

The great peculiarity of this Upanishad consists 171 its frequent reference to older works; thus we find in the earlier portion (ch. 1.- ए.) seven definite quotations introduced by the formule anyatrdpyukiam or ityevam hydha; these occur respectively in pp- 31, 32; 46; 48; 49; 53; 55, 56; 59. Thefirstis taken from the Brihad Aranyaka Upanishad ए. 9 ; but the others I have not been able to identify. The later portion (chh. vi., vii.) bristles every- where with these quotations, always introduced by one or other of the same formule; but most of them como from unknown sources. I have noticed that the Chhandogya Up. is quoted in vi. 4., the Katha Up. in vi. 4, vi. 30, vii. 9; the Pragna Up. in vi. 5 and vi. 8 (but not as a direct quotation in the latter); the Taittiriya Up. in vi.11, 12; the {६8 Up. in vii. 9; the Amrita Vindu Up. in vi. 22, 34 (cf. the transl. given in Ind. Stud. ii. 60—62,

* In the extract from the Muktika Upanishad, given by Mr. W. Elliot in the 8. A. 9. Journal, 1851, p. 613, it is written Maitraéyant and Maitrayani, but it is placed among the Upanishads of the Sama Veda.

Preface. Vv

sl. ४ 2. 4. 5. 17); and Manu (iii. 76) in vi. ॐ. But the great majority of the quotations * semain unidentified The Sanskrit text was all printed in India before I left that country; but the publication has been delayed since my return to England in order that the conclnding portion might be accom- panjed by the English translation. ‘The printed text was based on a collation of two MSS. containing the original and commen tary.t These were (1.) 4.5 an old and very correct MS belong ing to the library of the Asiatic Society of Bengal; and (2.) B.: a less correct and modern MS. procured by Professor Griffith from Benares. The two MSS. never differ except in errors of transcription, and must have come from a common source. [| subsequently procured from Poonah, through Professor Haug, a, copy of a MS. containing the five first books without the (जा

mentary (C.), the variants of which I subjoin in a list of various, readings which follows this preface.{ Since my return to Englan ५ I have also partially collated tho MS. of the text and commentary@ (M.) which once belonged to Sir W. Jones, and is now in the British Museum. It consists of two volumes (Nos. 14767, 14768) ; copied in the Saka year 1715. Sankara’s commentary on the’ Taittiriya Upanishad is bound up with it in the second volume |

4 ^ e ° e A hence, as Ramatirtha’s name is nowhere mentioned, Sir W. Jones: in a note erroneously attributed the comm. on the present Upa-' nishad to the same author. Unfortunately it is a very bad MS., ;

_* The sl. quoted in page 185 may be a corrupted version of (पीप Up. 1 १ see Ind. Stud. ix. 11

+ Ramatirtha’s commentary is full of interest, as he had a thorough ac-# quaintance with the Upanishad literature, but he seems to be a modern) writer. An author of the golden age of Hindu commentators would, fer १ | stance, hardly have used the form rdjyusthemne (p. 5, 1. 6), as sthira is not in- cludedin the prithwadigana, see Siddh. Kaumudi, i. 703; stheman doeshowever' occur in the poetical Sankara-vijaya (i. 9), ascribed to Madhavacharya

{ I may here add that this MS. inserts at the commencement the following formula of benediction (cf. Satap. Brahm. i. 9. 1. 26, 27). Tachchhamyor 4vri nimabe, gatum yajnaya gatum yajnapataye, daivi swastir astu nah, swastir manushebbyah Urdhwam jigétu bheshajam, sam no astu divipade, sam chatushpade. Om sdntih sintih santih

vi Preface.

full of omissions and errors of transcription; buf I have coliated all the text and parts of the Commentary, and have found it of some service in several corrupt passages. These variants are also given in the above mentioned list. As I obtained the help of these MSS. too late for my collation,—the former after the printing of the five first chapters, the latter after the printing of the whole work,—I must beg to call particular attention to the subjéined list of errata, where I have corrected several errors into which 1 had been led in Calcutta by the corrupt text of the only two MSS. ‘then available.

Professor Weber in his Indische Studien, vol. i. p. 395, men- tions a transcript of a MS. of this Upanishad, which he had received from Baron von Eckstein, and gives some extracts from it, which are alluded to in my note to the Sanskrit text, p. 10. He has kindly allowed me the sight of the transcript and I have eompared it with my text. It only contains the five first chapters numbercd as four, and is unfortunately very inaccurate, having been, as I conjecture, transcribed from a MS. in the Telugu character; and I have therefore only occasionally noticed its various readings in the subjoined list. It often omits words and lines, and it also closes ch. ii. with the pratipurushah of §. 5. and omits all that follows in pp. 25—39.

In one respect however this MS. (E.) is of great interest, as it belongs to a different recension from our other MSS. and in some places its order differs widely from theirs. Thus after iv. 3. there follows as iv. 4., a passage from vi. 34. (in my edition pp. 177—180) beginning atreme slokd bhavanti ; yathd nirandhano vahnih &c. (in p. 179. 2, E. has akshayam like M., and in p. 179. 10 geshds tu granthavistardh), down to mokshe (sic) nirvishayam smritam itt. Then follows, as iv. 5, what is given in the printed text as ए, 1, 2 (pp. 69—76). (In p.72 1. 3, and p. 73, IL. 1, 2, 3, it reads prajdpatis tasya proktd agryds tanavo Brahma Rudro Vish- nur iti; eva yo ha khalu vavasya rdjaso ‘néo sau sa yo yam Rudro, "tha yo ha khalu vdvdasya sdttwiko, &., which is a curious interpolation, as it refers to the passage in iv. 5,6, which

Preface. vil

this MS. entirely omits.) It is very remarkable that Vidyaranya in hid Anubhitiprakéga adopts the same order; thus iv. 3 ends in ६1. 129, and gl. 130, 131, 132 give the substance of vi. 34, while the remaining slokas, 133—147, give v. 1, 2.

Anquetil du Perron gives a translation of this Upanishad im vol. 1. pp. 294-374 (Oupnekhat Mitri); his version generally seemg to follow the text as printed in this edition, but it some- times apparently incorporates passages from a commentary or additions by the Persian translator.

The text of the tenth adhy4ya of Vidyaranya’s Anubhutipra- kAga, which I have printed after the Upanishad, is edited from the two MSS. in the Sanskrit College Library of Calentta. Vidya- ranya nowhere recognises the sixth or seventh chapters except: where he analyses the lines from vi. 34, as mentioned above.

Cambridge, Nov. 25, 1869.

VARIOUS KREADINGS.*

---- ee -- --------

PAGE. ५. (0 2 3 -परावतेनेन परमपरूषाये- M. (cf. Transl. note, p. 240). 5 8 wea C. (cf. Comm.) wget मुनेः £.

8 संयोग. for संप्रयोग.

10 1 wactal ननक्रः शया ति- ^.

$ 2 मर्त (^.

12 1 दश्यत इति ^.

अरेमीति C. M.

15 1 aa: 1,

16 1 सभिनिष्यद्यत C.

18 2 मेत्रेण £.

‘5 4 सयते क्रतं M.

2 2] .- 1

on | सनिषेन C. (cf. Comm.)

QR 1 विविङ्ञामीति ^.

29 3 wf C

35 ईरितं ¢. which is a better reading.

4 38 2 wera C. 1 कृतभक्‌ C. 40 4 अवाङ्चोद्धा C. (so too in p. 41, 1. 3). | *, ,, £. ए. add at the end of §. 1 (after aforratfa sic,)

कतम रुष इति तान होवाचेति (cf. p. 45, |. 3).

45 1—3 €. E.add uafaraaifa after अनुफरेरभिभृयमानः and omit araaifa—erara fa.

* This list contains the various readings of C,, with afew from EM, Those of A.B. are given in the printed text. 4

PAGE.

7]

33

79

83

Various Readings.

After उपेति E. reads खय यत्‌ fara चतुरशीतिकसपो- निपरिनतगशं .

नानात्वस्वरूपं C.

चक्रमिव चक्रिणेति £.

वस्नेति ¢.

सतस्तुष्णा C. ( Comm.)

व्यावुत्तत्वं C.

सायुज्यं ¢. ए.

महाधनान्धकार इव }\

सखभ्रमिव C.

इव स्थिताः C.

यस्तु (~. for यः.

चोपाठभते wa सत्‌ ¢.

सायुज्यं C,

त्वं wad ¢. त्वं मनुस्त्वं £. (cf. Weber, Ind. Stud. ix.

p. 108.)

खं (. M-—E. omits त्वं fay and then agrees with printed text.

सास for सासौत्‌ E.

vas रजसे «a E. (cf. Sankhya Sara, p. 12).

खम्रादिवृन्युद्धववदबद्धिपुषिकेव M.—The printed text (from A. B.) should probably be corrected to सखमरादिवुयद्गववद वद्ध पूषिकेव.

aC. for स, and also in p. 74, I. 1.

M. corruptly इन्द्रियध्य्त तेष aaa. A. B. are also corrupt here. The true reading is probably इन्द्रिणाध्यसस्तेषु.

wea wea wesatfa: M. The text seems to require a further correction—aM@a aFa WA तज्ज्यो- निपेज्न्योगिः स आदित्यः.

Variwus Readings. x1

86 17 fear यतः M. 88 9 सषोधयिता M. 100 1 रष वाव M. 111 2 सन्नमस्येववित्‌ M. 117 10 M. has the reading of note *; but it is corrupt in ¢ 119 1 wife M. 124 4 sya M. 126 2 M. corruptly frarararratg. The true reading is probably तियेग्वावाङ्‌ः ag. 137 4 सायोज्यतवे M. but in Comm. सायोज्यं .

154 2 संमार्चक्रं M which is the reading of the Comm. 7 3 निग्ययुक्तस्य M.

161] 4 faaea M. (but not in Comm.)

166 2 व्वाप्सरसः M.

3 warafada । खथ ते वा रतस्य M. rightly. 172 4 शरद्धेमन्तः शिशिरं स शिरः - M. 2 खअद्ययमश्रुते E. M. 9 सयं गतः E. M. : 10 शेषास्तु म्रन्यविस्तणः ए. शेषन्ये ग्रन्यविस्तरः M. 185 2,13 शुचिं M. (cf. Weber, Ind. Stud. ix. 11). 187 1,6 wtaw M. 198 2 M. has throughout 88. 1-6 स्तुवन्ति. 209 2 भये तैत्वां M. (but in Comm. nw). 210 1 परियान्ि M. 214 2,18 warner M. स्कन्धास्कन्पं ^. B. 9] 3 -उपभोगादेतीभावकवो M. cf. note +, M. gives no colophen at the end of the Comm., ch. 1; at the end of ch, 2, 3, 6 it has इति मेचीशासोपनिषहीपिकायां &c.; and at the end of ch. 4, 5, 7 इति मेच्यपनिषहीपिकायां &e.

LINE.

w

11 last ]. 17

ERRATA.

Read -पणवतैनेन परमपरूषायै- (cf. transl. p. 240. note, » वाठकखिल्य.

„ सन्रवन्‌ .

„ ईशेन.

| UAT,

, wefreafa (so M.) „ satay.

, उतम्भयति.

» wate.

, उन्जटत्वचवाचिना. » त waeq (so M.) „ नानात्वमपि,

» संवृद्यपेतं.

„ धाम.

„ उपासन.

„ स्यात्‌ तत्परेण.

» कथमित्थं.

» नतु. „ आमपाद्‌तठमस्तक. Dele \.

Read faa यतः (M.) » श्राणोपाधिः. » सवेभतेभ्यः.

Dele मन्तं पटति.

Errata.

Read चैतन्यं. » स्य॒रातीन्दियायेन

„ जायने.

, तियेग्वावाङ्‌ः वों (see var. lect. » इत्येवं.

» सन्यास.

„ ` ब्रद्याकारे.

, पश्यन्नेव.

» निराशः.

„ यत्निप्कामत्वं (1/.)

» पुंसः.

„ welfare.

„ श्रज्ञानमित्येके । सयते वा (M+) » रुतद्यदादित्यस्य .

» TST.

» fasratsfafafare:. » स्वग्येस्येष.

» सन्यनेव-- यथान्धाः. „ स्कन्धास्कन्ध.

„ स कारणस्य.

२ तयं a (see p- 291, note.) Add (are Ho & 1 we ४).

A ह ^> Hay नपत्‌

ओ्ओरामतीथकूतदीपिकासदहिता |

च्यास्यातिकसमाजस्यानु चया IAA च। as, क + aw, ~ x, fa, कारलनाम्नेयं सादनेन विशाधिता

कलिकाता नगयां

aioe मिसन्‌ sa मुद्रिता ।

WAIST: YO cy

Ko १९८ ६२ |

ERRATA,”

Page Js, line 4, for atfefear rea? वालखिल्या. Page 19, ., 1; for अत्रवन्‌ read अत्रवन्‌.

Page 46, ,, 5, for नानाल्वमु ति read नानालम्‌पेति, Page 48, ; 4.0" संरृदापेतं read vega.

Page 24, ,, 5, add (Ile स ०९। Gee),

मेव्युपनिषत्‌। टोपिकासहिता |

नन Pr ब्रद्यगो TA: | प्रणम्य रामं प्रणएताभयप्रद गरस्तया छष्णमखः स्तदात्मनः | मेचायणानां अ्तिमैलिमयेतः प्रसाध्य विष्णाः परमे पदेऽपये।९॥ ब्रह्मयज्ञो वा एष इत्यादा मैचायणानामपनिषत्‌ तस्याः VARIA सम्बन्धः । काण्डचतुष्टयात्मके wim यन्धेऽने- कानि कमाण्यद्यिद्ाचादोनि विहितानि तानि दाचावच- फला्थतया श्रुतानि यद्यपि तयापि न परमपरूषार्थपयव- सितानि, यतः साध्यफलानि तानि, साध्यञ्चानिव्यं wean तदनित्यमिति नियमात्‌ । श्चुतिञ्चाच भवति ‘aude कमजितोा लोकः Waa एवमेवामच पण्यजिता ara: Paa’ (कान्दा° mot) दूति। यदिद वा श्रष्यनेवंविन््हत्पुण्यं कमं करोति , तद्धास्यान्ततः Baa एवः (हृदा ०्श्रन्र। Blox) दति च। तया ध्या वा एतदत्तरं गाग्थविदिलास्जक्षाकं जुदाति यजते तपस्तप्यते बहनि वषंसरस्राण्यन्त वदेवास्य तद्भवति" (छ ददा ० अणू न्रा०्र) दति च । तस्मात्‌ खभावता नित्यनिरतिशय- परुषायायिनः पुखाऽभिलपितसाघनेपायप्रदश्रनाय प्रवतमानोा

B

र मैन्यपनिषत |

वेदोऽनादिभवपरन्परानुग्डतानेकविषयवासनावासितान्तःकर- णं वासनापरवशतया प्रवतंमानं विषयासक्तमानसं प्रति सद सा विषयप्रवणतापरावतनेनाऽऽपरमपरुषाथरूपाविद्यानिटत्ति परमानन्दाविभावमाघनप्रत्यगात्मतत्वन्रह्यप्रवएणतामापाद्य परं नरह्मात्मतन्लं बेधयितुमशक्गवन्नार्‌ा कमाण्छेव पुरूषाथसाघनत- यापदिशति, पनस्तचेव fast सम्पाद्य तन्निष्ठस्य नित्यनेमि- त्तिककमानष्टानप्रभावतः शनेः प्दध्यमानान्तःकरणस TAT अरापंणनृदैव निष्कामकमोनुष्टानादतितरां ्एद्भान्तःकरणस्य नित्यानित्यवस्तुविवेकवत दहामचाथभो ITAA शरमद- मादिमाघनवता मात्तमाचाकाङ्किणिऽधिकारमम्पत्तिमालच्छ प्रत्यगात्मत्वं ब्रह्माध्यारोापापवादन्यायेनावगमय्य स्वयञ्च ते- मेवावगमेन सड तस्मिन्नेवात्मतच््े ब्रह्मणि विलोयमानो ब्रह्मा त्ममाचादयं सत्यज्ञानानन्तानन्दकरसमवतिष्ठत इति var परभावेन कर्मञ्ञानकाण्डयोदतुदेतुमद्धावः सम्बन्धः faz: | तदनेन व्याख्येयात्तरकाण्डस्य विषयप्रसयाजनाधिकारणा द- fiat: \ विषयस्य चात्मतच्चस्य वेदान्तरमानासिद्धतया व्या- स्येयगरन्यग्रतिपाद्यताऽयात्‌ सिद्धेति सिद्धानुबन्धचतुष्टयमिमं ग्रन्थं पदगा यथामति व्याख्यास्यामः। waa चयनादिकमा- ala तचाश्ष्टामातिरिक्रानां सवषां यज्ञक्रतूनां साधारणं सावता सवैण्येव कमाटपलक्णएलेन ग्टहोतानि, तया च सवेषां कमणां परमात्मनज्ञानजन्धपकारकलेन परमपरुषाथंदेतुलं दशंयितुं श्रुतिः प्रवदते ॥

दीधिकासहिता। क्‌

AWA वा रुष यत्पूर्वषां Way) तस्माद्यज- मानश्ित्वेतानम्मीनात्मानमभिध्यायेत्‌। स पूर्णः TY

न

[1

"ब्रह्मयज्ञो ° चयनं दति) यदिदं पूवषां कमेप्रकर- शाक्तानां कर्मं चयनं wauarfe सवं कमं एष ब्रह्मणः परमात्मना यज्ञा यजनं पूजनं वे प्रसिद्धं, "यज्ञा व विष्णर्य ञो नेव यज्ञं सन्तनाति' इति श्रुत्यन्तरात्‌ । रच चयनग्रदणएमस््ां शाखायां प्रथमकाण्डे चयनस्यान्नानात्‌ | was विहितानि स- वाणि warty परमेश्वरापंणवृद्या फलासक्तिं परित्यज्यानषछेया- नोति तात्पयार्थः। AUT च भगवानाद (गो०््०५।स्ञा००९०)

ब्रह्म्याघायकमाणि सङ्ग त्यक्ता atria a: |

लिष्यते नस पापेन पद्मपचमिवाम्भसा॥ इति यस्माद्र द्यपुजनार्थमेव सवं कर्मं “तस्मात्‌ ° ष्यायेत्‌'' दति। य- जमानः कमण्डधिक्ृत एतान्‌ पूरतक्तानघनोंखिता श्रद्विचयनान्तं aq कमं ययाधिकारं निवत्यै तत््रभावलयान्तःकरणप्रद्धिः मन्नात्मानं प्रत्यञ्चं वच्छमाणलच्णमभि श्रभितः सवात्मब्रह्म- भावेन ध्यायेत्‌ निरन्तरं चिन्तयेदित्यथैः। अच क्ताप्रत्ययनिद- शाऽनष्टानात्मभ्यानयेर्नैरन्तयपरो न भवति किन्त पुवकालल- माच्रपरः, तथा चास्मिन्‌ जन्मनि जन्मान्तरे वाटत्तकमानष्टान- aangiarane विविदिषां प्राप्य कमेभ्या aaa प्रत्यक्र्- ब्रद्यविचारपरोा भवेदित्यभिप्रायः। एवं सति fa स्यारित्येतदराद

“स पुणः ° am” दइति। ख यज्ञः प्रागनुषितः खल्‌ fafa 4 B2

a 8 , agufaaa_|

वा Mesfanes: सम्पद्यते यन्नः। कः सोाऽभिध्येया- ऽयं यः प्राणाखयः | ARTISTA ॥ १॥

इद्रथो वे नाम राजा विराज्य पुरं निधापयि- भसद्धं श्रद्धा area निरुपचरितं पुणः पूणफलः मन्यदयते। यद्रा स यज्ञो यजमानः "यज्ञो वे यजमानः! द्रति श्तेः, TUT ऽध्यात्यपरिच्छदाभिमानदान्याऽनवच्िन्नः परमात्मा सम्पद्यते, श्रद्धा खलु वै दत्युक्रा्थे। ्रात्मानमभिध्यायेदिद्यक्तं ष्येयमा- त्मानं प्र्नप्रतिवचनाभ्यां सङ्खपतोा fafewfa कः स ° प्रा- wie: दति सश्रात्माभिध्येयः पूवाक्तः कः: किंखरूपः कि- म्पमाणकखेति प्रस्नभागाथंः। यः प्राणाख्यः प्राणेन प्राणनेन म्राणनादिव्ापारेणास्यायते प्रख्यायतेऽस्तोति निश्चीयते इति WIV sa a wy आत्मेति प्रतिवचनभागायंः। तथाच ata: ‘HT PATA कः प्राष्याद्यट्‌ष AAT AAT A UTA’ (Afmte we) इति) ध्यः प्राणेन ufufa a a ara सवा- AC (ददा०च्र०५।त्रा४) TAT VW Al Seifeayraar- च्यात्मा साऽभिष्येय Tay | उक्ताथेसक्ुदप्रपञ्चनं प्रतिना- नीते “ages” इति । तस्य प्राणाख्यस्यात्मन उप समोपे आख्यानं तत्छभावस्य स्पष्टकयनमारभ्यत दति वाक्यशेषः॥९॥

हृदद्रया वा इत्याद्याख्यायिका सुखाववेाघाथा तपेतै- राग्ययारात्मन्नानाङ्गत्रख्यापनायोा च “wyrar ° निर्जगाम दति। विविध राज्यमस्मिन्निति facia तस्मिन facia

&fqarafear g ५

MANAG मन्यमानः शरीरं बेर ग्यसुपेताऽर ण्यं निजगाम। स तच परमं तप आास्थायादित्यमुदो- Wad Bassa अन्ते avateatta- कमाजंगामा भ्रिरिवाधूमकस्तेजसा निद हन्निवात्मवि-

„ -----. --.- ---- -----------~~----------~--~=---~------~--~---------------- RNS tA ------ Et er =

सावमामे श्राधिपत्ये इत्यथः, निधघापयित्रा afafafaara wat कारयिलेत्यथः। tere पच्रमभिषिच्येति यावत्‌ । सवयं जवति सति wae राज्यदाने निमित्तमाह, इदमिति, ददं शरोरमभशाश्चतमनित्यं मन्यमान इति सम्बन्धः । वैराग्यं रएगनिटन्तिं उपेतः ®हेदिकामुभ्रिकभेगरागविनिमुक्त cae | arty ्राम्यजनवजितं विविक्रमभयं देशं प्रति निजंगाम म्र faa tau! "स तच ° तिष्ठति. दति। तचारण्येसराजा हृदद्रयनामा परमं दुष्करं कायशेाषलच्तणं तप श्राख्ायोद्खं- बाङ्रूद्धीकतवाङ्दय श्रादित्यं सवितारमुदीचमाणः सि- तयारोपितदुष्टिः सन्‌ तिष्ठति श्रतिष्टदित्यर्थः। तपसि स्थिर- चित्तानामभोषटसिद्धिरवग्यम्भा विनीत्यभिप्रेत्याद “wa सदख- स्यान्तिकं ° शाकायन्यः''दति। सदस्य संवत्सराणामिति शेषः। एवं तपसि स्थितस्य राज्ञः संवत्सराणां सदखस्यान्ते भगवा- च्चछाकायन्याऽन्तिकमाजगामेति सम्बन्धः । सदसा खखेति पाठे सदस्रदिवसात्मककालस्यान्त दति याज्यं) शाकायनस्छापल्यं णाकायन्यस्तन्नामा ayefy:, तख्याभीषटवरदानसामण्््यात- नाय विशेषणानि, अ्रधरूमक<भ्रिरिवेति, उपशान्तविचेप Tae: |

>» द मग्यपनिवत्‌ |

दइगवाज्छाकायन्यः wastes at टणोष्रेति राजानमव्रवीत्‌। स तस्मे नमस्कृत्वोवाच। भग- वन्नादमात्मवित्‌ त्वं तत्त्ववित्‌ शश्रुमा ad a a AT

तेजसा खप्रभया ब्रह्यवचसेनेति यावत्‌ निदंदन्निवान्यानभि- भवन्निवेत्यनेनाज्ञानसुशयादिप्रतिबन्धरदितं त्वज्ञानमस्या- स्तीति द्यातितं । कुत एवम्परभावाऽयनमित्यता विशिनश्चात्म- विदिति। si@aufas लिङ्गमाह, भगवानिति)

"उत्पत्तिं प्रलयद्चैव ्रतानामागन्तिं गतिं।

वन्ति विद्यामविद्याञ्च स वाच्यो भगवानिति ॥ (विष्णपु ° च्रं ° gion) दूति रूल्युक्ता भ गवच्छन्दाथः | सवज्ञ दत्य्ंः। wing fa कृतवानिति acre “sie ° श्रत्रवोत्‌"" दति स्यष्टार्थः। तता राजछृतमाह “a aw ° उवाचः” दति । तसमै णशाकायन्यायस राजानम नमनं नमस्कारं Hat तं दण्डवत्मणम्यावाचोक्रवान्‌। किमुवाचेति acre “भगवन्‌ ° श्रुद्ोति"” दरति । दत्युवाचेति सम्बन्धः । दे भगवन्‌ पृजावन्‌ ्रहमात्मविन्न आात्मतच्चविन्न भवामौत्यथेः । लं त्तविद्‌ात्यमत- त्वस्य वेत्ता, दति शब्दाऽचाध्यादहायंः। इति वयं श्ुश्रम विष- गौन्तपाठः SMG | श्रतः स लमात्मतच्लं नोऽस्मभ्यं afy प्रतिपादयेव्यथः। एवं vad शाकायन्यः faaredacre "नतत ° शाकायन्यः' दइति। यत लया ष्ष्टमात्मतत्लमेतदस्तु

etfuarafeat | ®

कामान्‌ दशीेति शकायन्धः। 1शरस स्य चरणा- वभिषशमानेा राजेमां गाथां जगाद्‌ ॥ २। HATTA AAAS YAM ALARA UTS VT

en A ena. मि

परस्तादतौते काले न्तं सिद्धं falda पूवैतनेकषिभिरिति याच्ये। इदानीं Sana awa, लिङ्गव्यत्ययेन एष wat EM दुःशक THU | यद्वा एतह ्मेतस्धात्मतच्चस्य न्तं QUI WANG प्रन्नवचनञ्च पुरस्तात्‌ प्रयमं चिन्तेकाय्या- fefa a, Swe दुःशकं वत्र तुश्च, दुलंभमेतदित्यर्थैः। तया च ्तिरूतो, “ख्रवणायापि बङ्भिया न लभ्यः प्रण्ठन्ता- ऽपि बद्वा यन्न विद्यः । श्राश्यया वक्ता कशलेाऽस्व WT WYATT ज्ञाता कुशलानुशिष्टः (Hera) दति) श्राञ्चयवत्पश्चति afy- देनमाख्सयवददति तयैव Wa: | श्राश्चर्यवच्चैनमन्यः wuifa शचत्वाघेनं वेद्‌ न चेव कञ्चित्‌" (गी°श्र०र।्ञा०र<) इति 1 ह B- च्वाक CARP ZA अन्यान्‌ कामान्‌ स्रगभागानश्परःम्रण- तीनेडिकान्‌ वा घनतरुणोप्रख्तोन्‌ SUI प्राथ्येथा दूति शा- कायन्यः उवाचेत्यनुषङ्क; | AAT राजा टत्तान्तमादह “शिरसा ° जगाद" दृति दूमांबुद्धिखां वच्छमाणणां गायां ययाखि- तार्थं कथां जगादोाक्रवान्‌ राजा, सुगममन्यत्‌॥ ९॥ यदुक्रमन्यान्‌ कामान्‌ Cala तच भागायतनस्य ख- भावालोचनायांन कामः कामाय कल्यतद्तिद्यातयन्‌ स्थल Wt ताव्त्‌ बोभस्सितं वणंयति “भगवन ° ara” इति।

ख मेन्युपनिषत्‌ |

दूषिकाविण्मूचपित्तकफसद्कते दुगन्धे निःसारेऽस्मि- ज्छरीरे किं कामापभागेः। कामक्राधलाभमेादह- भयविषादेष्येष्टवियोगानिष्टसम्प्रयेगक्षत्पिपासाजरा- खत्युरागशेकाेर भिदतेऽस्मिच्छरीरे किं कामेाप- मोागेः।॥ ३॥

-------*, ---~ -----~ ~ - ---- ~ ---------~--~------~ et ree ---- ee

aut fagifuar arargrqaae:, दूषिका नेचमलः, HT इत्कण्टराघी पिच्छिला मल दति dz: 1) werfeara धनं दु :सहगन्धे कद लोस्तस्पवन्निः खारऽन्तःसारवर्जितेऽस्िन्‌ wae wt वतेमानस्येति शेषः, किं कामायमानः काये। Wad नोयमानस्य वध्यस्येव भाजनाच्छादनालद्भारादि न तषमपेव्यतोत्यभिप्रायः। न कंवलमिदं wot खता बी- ufaaata कामानरहमपि लतिबलवदरिनिवरेरभिश्यमान- त्रादपोल्याद “ata ° ura” दति) कामेऽप्राप्नाभिलाषः। ara: प्रसिद्धूः। लोभः wate विषयंष्वलम्बद्धिराद्दित्यं। मेादाऽनयऽयबद्धिः। भयं परिचासः। विषादः शाकः 1 Tair परप्रदेषः। दृष्टवियागः खानुकरूलपतराद्यनुबन्धवैकस्यं | अनि- सम्प्रयोगः खप्रतिक्रूलान्‌ बन्धसङ्धलनं | एतान्यां दुःखं लच्च- ते। एवमेतेऽन्तःकरणधमोाः | सृत्पिपासे WMA | जराद्येा TEVA श्रागन्तुकाः। शाकः शओेाकनिमित्ता देदावसादः कार्यमिति यावत्‌ । श्रादिशब्दाहृद्धिविपरिणामे ्द्येते। श्रन्यदुक्रार्ये॥ द |

दीपिक्षासह्िता। é

सवे' चेदं छयिष्ण WTA यथेमे दं रमश्कादय- स्तुणवनस्यतयेद्भुतप्रध्वंसिनः | छथ किमेतवी परेऽन्ये महाधनुर्धराखक्रवर्तिनः केचित्‌ : सुद्यन्नभूरि युमेन््र- दयुन्नकुवैलयाश्चयावनाश्वध्युश्राश्वपतिः शशचिन्दु दरि

~~न ~~ --------~------- -~-~- ---~-----~ ~---~~-~--------- =

एवंविधेऽपि aprat यदि चिरस्थायो fat: ara तदा कथञ्चिदपि विषकोरवद्भिलय्येत नवमस्तोत्याह “ad चेदं ° प्रध्वंसिनः इति। सवं चेदं यथा वर्णितं wraed wane wat mara निधोरयाम दति प्रतिज्ञा, तच देतुरुद्रत- प्र्वंसिलादि ति येान्यकादाचित्कत्नादित्य्यः awa दत्या- दि प्रध्वसिन इत्यन्तं निदशनमिति विभागः तया चायं प्रयागः, विमतः सडगताऽशाश्चतः उत्पन्नप्रध्वंसिलाद्य एवं स एवं यथेमे दृश्यमाना दशमश्कादया यथा वा टणवनस्तय उद्भूतप्र्वंसिनाऽशाग्तास्तथा चायं तस्मात्‌ तयेति। वनस्तयोा- Rafa सन्धि्ड्ान्दसः। वकारो ATA TWAT TVA | उक्त दृष्टान्ते्वप्ररष्टकमजलरमुपाधिमाश्् तखाप्रयोजकतां THAT प्रकष्टकमजेव्वप्यशाश्चतता माविष्करोति “च्य किमतः ° कं- faa” इति। श्रन्यद्देत्यसिन्नरयंऽयशन्दः, एतेरुदा हतैः चद्र- जन्तस्यावरीः किं । वाशब्दाऽनादरे। परे उत्छष्टा अन्ये उन्न भ्यो महाधनुधरा HUTA: way केचित्‌ श्रस्म्ञाकादमुं लोकं प्रयाता द्रत्युत्तरेणान्यः। तानेव पक्रवतिनः aifazuafa “सुदुन्रन्डरिदुच्र ° सेनादयः”

५

१० मेव्यपनिषव्‌।

न्दरऽम्बरीष+ननक्तुसयातियेयात्यनरण्येक्षसेनाद यः छथ ।†मरुत्तभरतप्रशतया राजानः। मिषते बन्धु- ara महतीं fad त्यक्तास्माल्लकाद्‌सु लाकं प्र याता इति अथ किमेतेवी परेऽन्ये गन्धवीसुरयक्ष- राक्षसभूतगणपिशचोर गग्रहादीनां निरोधं पश्यामः)

-------------~------~~~~

दति saraufa: शशविन्दुरित्यादिपद्‌ विच्छदरपाटग्डान्द्‌- सः प्रमादिका वा, एते खयसामवंशजा राजान GAT: | एतेष्वपि विरशििष्टतर्‌ानन्यानुद्‌ादरति “wa मरुत्त ° राजा- av? ofa, 1मरुत्ता नाम संवर्तकेन योगिना याजितो राजा, यस्य यागे समागता TRITS: साय॒धा एव स्तम्भिताः. wag चमसाध्वर्यवे नियक्ताः सः। भरता दैखन्तियनाश्च- मेघानां चिश्ती wate: 1 प्रम्तिरित्यादिपद्‌ पययेण प्रिय- जतादये Wael ते कि तदाद “मिषतो quay ° प्रया- ता दृति दति। बन्धुवर्गस्य भोाग्यजातस्य मिषतः पणश्डता जोवत एव मता ऽचतष्स्य{ति यावत्‌। मडतौमपरि मितां, faa faafa, wat ्रनिच्छन्ताऽपि at परित्यज्यास्ात्मतिपना- ल्लाकादेदादमं लाकं Gs प्रयाताः नष्टा awafefa नि- fgafaae: । एवं मनु्यश्रोराणामृकछष्टानामघनित्यताम्‌- दाइत्यामनय्येष्वण्ुत्कषेनिकषतार तम्येन स्डितेव्वनित्यतामाव-

* नघुष इति EST प।यपुस्तकं पठितं | † मसत इति लिखितं [कन्तु मरुत्त इति एतपयत्राद्ये मदा भारतौयशएन्तिपवेणि च vaya |

SURAT EAT | ११

अथ क्िमेतेवाऽन्यानां शषणं महार्णवाणं श्ठि- रिणां प्रपतनं yas प्रचलनं व्रश्चनं वातरज्ननां निमज्जनं vise: स्थानादपसरणं सुराणामित्येत- दिधेऽसिन्त्संसारे fa कामापमागेः। येरेवाशितस्या-

दयन्नादौ तेषु निरष्टाननुक्रमते “sa fa ° पश्यामः" दइति। थापि च एतेः germ: किंवा, इताऽणन्ये पर चिरस्थायितयात्छष्टाः सन्ति, तेषां गन्धवौदीनां निरोधं नाशं पश्याम इति योाजना। पिशाचा उन्प्रार्‌ापस्मारादयः। TET qraqer माटकादयः। Ba प्रसिद्धाः 1 “wa fa ° कामा- quin.’ दति श्रयाष्येतेरुक्रेः fa वा, carta श्थिरलेन प्रतिपन्नानामन्याना मन्येषामित्येतत्‌ खिरतां न पश्ाम इति याजना। यतः Wat महार्णवानां प्रलयकाले, श्रणाना- मिति पाटेऽर्णां खदन्तीत्यणा नद्यः, तासां शाषणं मदाणवा- नाच्च शाषणमिति योजनोयं। शिखरिणां महामेस्प्रगतो- नां गिरीण्णं प्रपतनम्‌च्छेदः, भ्रुवस्य सवज्योतिश्ुक्रावलम्बनस्य प्रचलनं खमण्डला प्रच्यवनं, वातरज्नुनां वातमयानां रज्जुना शिष्रएमारचक्रवन्धनानां aga कदनं, ufuat श्रपि aa- aaa निमन्ननमद्कान्तलेयः ! एवं खाननाशे तच्छयानां सुराणां ब्रह्मादीनां तस्मात्‌ तस्म्ात्खानाद्‌ पसरणएमपसपणं स्थानभ्रष्टतया च्षीणभागवं। द्रतोत्थमेतद्धिषे एतादृ कप्रकारे

सवेया नश्वरोऽस्मिन्‌ ब्रह्मा दि सतम्बपयन्ते संसारे किं कामेाप- ५ 2

XR मेन्यपनिषत।

सछदि हावतनं CMA इत्युतुमहंसि। अन्धोादपा- नस्या भेक इवाहमस्मिन्त्संसारे ATE AT गतिं ना गतिः॥ ४॥ |

इति मेच्युपनिषदि प्रथमः प्रपाठकः । सओेरिति व्याख्यातं भागस्थानानां मोाग्देदेद्द्रियविषयाणणं तदिश्ष्िमोक्रणां चानिव्यलं were मागानामपि तत्मसाध- यति “यैरेवाश्ितस्यासरुत्‌ ° दृश्यते इति। यैराशितस्य faa ब्रह्मलाकपयंन्तेषु wag तपिंतख पुंस इह मन्‌- चले केऽसछन्महमंङ रावतंनमा Shag ad, तेरनिल्येः कान्भ- gain: कि Hage | तदनेन प्रबन्धेनानात्मविपयोा वरः भत्याख्यातोऽनेन चात्मज्ञानयोग्ता दशिता। एवं गर- वैराग्य विवेकपर्वकमुपवण्य fear गरोरनग्रददृष्टिमालच्य तत्पादापस्पणं विद्योापदेशग्रदणणङ् विदधद्रुरं म्राययते “Tag तु मदसि? दति । यतेाऽदं निर्विखाऽस्ि wat माम्‌- द्धद॑मरंनि इत्युक्रवानित्य्थः। कुत उद्धरणं तदाद “च्रना- दपानम्या ° गतिः" टृति। न्धाद्पानं निरूदकः कूपस्तच feat wat मण्डूक दवास्मिन्‌ यथावर्णिति संसारे fear द्‌ स्यम्मोत्यस्मादुद्धतुमदंमोत्य्यः। कोाऽपन्यस््ामद्धरिव्तोति मा शङ्भिष्टठादत्याद “unde at गतिस्ंनोा गतिः"? दति) अभ्यास HITTIN, अ्रध्यायममास्िद्योतनाया वा॥४॥

दति मेच्युपनिषदौोपिकायां प्रथमः प्रपाठकः ॥

द्‌(पिकासहहिता। १३

अय भगवाञ्छाकायन्यः सुप्रीत्त्वत्रवीद्राजानं। महाराज ख द्द्रथेच्वाकुवंशध्वज शोध्रमात्मन्नः सतस ae मरुन्नाम्नेति विश्रुताऽसीति। अयं वाव खल्वा-

एवं atime: प्रलोभ्यमानोऽष्यप्रचल्ििततया सुपरोचिता जिन्ञासुरूपसन्नः frat न गरुणापेचणोय दति गुरोः प्रट- त्ति दभ्रंयति श्रतिः “ज्य भगवान्‌ ° राजानं दति। किमव्रवीदिति तदाद “महाराजहृद्रय ° विश्रुताऽसोतिः' दति। मदाराजेत्यादिगशिव्यप्रभंसा वच्छमाणा्थग्रदणयाग्य- तां तस्य चयतु प्रशस्यमाना fe गरोः प्रसन्नतां बद्धा तदुक्तायथे खह्‌धानतया तमवधारयति। वंशष्वजत्वं तत्ख्या- तिकरत्वं। वं शोघ्रमात्मज्ञः संवत्सर AU AI fe विलम्बं विना मत्त च्रात्मज्ञानं wrgify यताऽतः aaagefafa | दतिश्रब्दाऽगरतन दद Ha: | इदतिदेतामरुन्नान्ा मर्ता वायो- यनाम एपद्श्य इति तेन arar विश्चताऽमोति याजना, ए्षन्ता मदान्ताऽ्ा यस्य रय भवन्ति स परषदश्या वायः, मदाश्युक्तरथा fe मदान्‌ भवतौति महारथ उच्यते वायः, यमपि तत्पयायल्ादृदद्रय दति ख्यातिमापन्न sae अथवा जगस्राण दूति यद्धायानाम तेन araarat विश्रुता ऽसीति याजना | म्रसाद्‌ात्‌ लं जगद्‌ात्मा संटत्ताऽसीत्यभि- Wa: | यद्थेमयमृपसन्नो राजा we तमात्मानमृपदिशति “sy वाव खल्वात्माते” दति। ते तव we ममेति सदहग-

2 VB मन्यपनिषत्‌ |

mal ते। यः कतमा भगवा इति । तं हावाचेति॥ १॥ अथ य रषोच्छासाविष्टम्भननाईमुत्करान्ता व्यय- मानेोऽव्ययमानस्तमः प्रणुदत्येष AMAT इत्या

a ----------~~----~----------=-=------~--- ~

तमनभवतेाऽयं वावायमेवानुभविताऽऽत्मा खल्‌ ara शंसयः कायं दत्यथः। कोऽसावनुभवितेति एच्छति “यः कतमे भग- वा sfa’ इति। यस्वयाक्त श्रात्मासकतमा मगवा दे भगवः देरदेद्ियमनोबृद्धप्राणानां मध्ये किमन्यतमः fa ar afz- लच्तणाऽन्य दति wars) तच सद्घातविलक्तण एवात्मेति गर्र्न्तरः प्रतिजज्ञे Tate श्रुतिः “aA दावाचेतिः इति। दरतिशनब्द एतिद्यायऽनु वाकसमाष्ययं वा॥९॥

पूव॑मयं aaa जागरितेऽनुभविता आत्मेति मद- भितं, तेन च स्यूलगरीरादन्यवमुक्तं। ददानो च्छस्य प्रा- णान्तःकरणएसदश्चातस्य द्रशुलशङ्कापाकरणेन तता विविक्रमा- त्मानमुपदिशति “oy qo mia’ दति। अथय जाग- द्धे गदेतुकमापरमानन्तरं खप्रभोगेद्धवकाले य एष fag- aaa satay उच्छासनिश्ास्व्यापारवतः प्राणस्याविष्ट- सनानिरोघेनाद्खमुपरि, Yass खच्समूञमुपरोति चे च्यते, aaa: स्थूलशरीोराभिमानं परिव्यन्य दष्मशरोरमभि- मन्यमान इत्यध; । चयमाना विविघमयमानोा नानावासना- वासितान्तःकरणविकाराननभवंस्तत्तद्‌ात्मना faywa दत्य-

ट्‌ोपिकास्डिता। १५

भगवान्‌ मेचिः। इत्येवं दाह । अथ य रष AA सादऽस्माच्छरौरात्समुत्धाय परं ज्यातिरुपसम्यद्य

न ना ~ जामा त ताना We मा कम ० "~~------------~~~~---~--~--*~-~------~ --~ ~~ ~+

वभासमानाऽपि परमार्थताऽव्यमानोा निखल एव daar मोदलक्षणं प्रणदति प्रेरयति, पञ्चात्‌ क्रमेण मेारमाविशति जाग्र्ृष्टं नानृसन्धतत्त इत्यथः | एष WaT यः WA करणाना- HIT Aa Qt विषयानननुभवन्‌ वासनामयांखानुभवन्‌ प्रा- णेन way ददं परिपालयन्नास्ते एष श्रात्मत्यथेः। तया च अत्यन्तरं प्राणेन रचन्नवरं कुलायं बिः कूरूयादग्टतश्वरि- aT) स दैयतेऽष्टता यत्र काम Ferma: परूष एक दंसः" (हदद्‌ा० wee त्रा ०) दति उक्रेऽस्मिन्नात्मनि प्रत्ययदाच्छाय छद्धमसम््मतिमार “TAS भगवान्‌ afa:” दति । afafaarar sudafqafaaaa: | त्त मथें श्रतिः waaay “इत्येवं gre” द ति। wares Tare भगवान््रेजिरित्येवं हि राजानं प्रत्यारेत्यर्यः। «Bary ममेत्यनभिमन्यमानमिदं wee शरीर निव्यापारं पतति तदनुचयेन प्रकाभितं प्राणान्तःकरणद्हपं लिङ्गं विषयविषय्याकारेण व्याप्रियतेसु stat aaa, इदा- नोमेतस्यापि way यच तमेामातरेण कारणात्मनि war लोनप्रपञ्चखं यत्छभाराऽवतिष्ठते स मुख्य Wat साच्ा- देव anata ग्दाणेत्याद च्रयय ° ब्रह्मेति" इति। श्रय सखश्रद्श्नकमंचये सति पनजाग्रननिमित्तकभ्ानद्धवे य एष

१६ मेन्युपनिसत्‌ |

> रूपेणा =~ = = = स्वन भनिष्यद्यता इत्येष ात्मति दावाचेत- दष्तमभयमेतद्‌ द्यति ॥ २॥

--~------ - ~ a ee - “ --"----~_~~--~---~-- ~+ ~> ~ ~~ -~~ ---*-- ~ +

स्वप्नविषयसात्तो wyatt: सम्यक्‌ प्रसोदत्यत्ेति सम्प्रसादः सुपु्षिः, तदवस्थः आत्मद सम्प्रसाद उच्यते, स्यूलष्न्मापाधि- दयविलापनेन तत्स॒म्यकजनितकालग्यविलयात्‌ सम्प्रसन्नः सुषु्नै परुषा भवति | स मम्परसादेरस््रात्पब्टहोताच्छरौराददद- यात्‌ waa सम्यगत्थाय afawe तद्भिमानं परित्य- ज्येति यावत्‌। परं प्रविलीनप्रपञ्चकारणं ज्योतिः प्रकाशमाच- सखभावसपसग्पद्य तदेकात्मभावेन सम्पद्य सखेनासाधारणेनं खूपेणाभिनिष्यद्यते asaya खसखरूपमृपगतोा भवति, Ud क्रमण येन खरूपणाभिनिष्यद्यते, एष wafa दावाच शाकायन्य दति अ्रुतेवेचनमिदं। एवंविधात्मखषूप- ज्ञाने सति ज्ञातव्यं नावशिव्यते कतेव्यं वा प्राप्तव्यं वा कि- मपोत्याद एतदगटतमभयमेतद्र्‌ देति दावाचति सम्बन्धः | श्रन्टतमविनश्चश्मत एवाभयमप्रकम्प्यमेतदेव ब्रह्म परिपूणम- दयानन्द्रूपमित्ययः | श्रतस्वं कतरूत्याऽसीोत्यभिप्रायः। च्रस्यानुवाकस्यापरा व्याख्या | पूवानुवाके श्रयं वाव खल्वात्मा त दति सामान्यताऽनिधारितविशेष ्रात्मोापदिष्टस्तदिशेषनसुत्सया यः कतम दृति ye a विशेषता aa प्रतिजज्ञे। तच्रात्मना नि- विभरवसखभावलाद्विशेषतेा निवक्तमशक्यलादुपाध्याकारजनित-

दौ १्पकास शिता | १९७

[विशेषप्रविलापनेन fafaigatara रश्यितुमारभते “श्रय य एपाच्छरासाविषटम्मनेन'' दत्यादिना। aa यदि विशेषमा- त्मनोाऽवगन्तमिच्छमोत्यर्थः, तदं wu) यस्तुभ्यं मयोक्त एष एव उखछ्ासाविषटम्मनेन, ऊद्धंश्ासा यो मरणकाले भवति स उच्छ्रासस्तस्यासमन्तात्‌ विष्टेम्मनं विरोधः, लेन तन्निरोध wal देदान्तःसच्चारिणं प्राणमाित्येत्ययः | we ward कण्ठं कण्ठा शिरःपयन्तम॒त्रान्ता विपरतः उपलक्षणमेतत्‌, अपश्ासमाविषटभ्य दथादघोाऽप्यपक्रान्त श्रापादतलमस्तक- मयःपिण्डमिव मन्तपन्न्चिख्येतनतामापादयन व्याप्य व्व- fea tau) aad स्यितस्तत्तदिद्दियदारकबुद्धि टत्तिभि- व्ययमान विविधं शब्दादिविषयाकारेणायमानः प्रवरत्तमा- नम्तन्तद्विषयाकारवद्धिटत्यध्यासेन द्रष्टा ओआता मन्तेव्याद्यने- करूपतयात्मयवदार मन्‌भवन्निति यावत्‌। तयापि खरूपत- स्वव्ययमानोऽप्रचलितखभावः कूटस्य इति यावत्‌। तमा विषयानभिव्यक्तिलचणं प्रणदति च्रपसारयति विषयेषु स्चेत- न्यकमापाद्‌ यंस्तषामन्नाततामपमयतोत्य्थः | एवं Al व्यवद्दर्‌ - AAC Vaasa एष श्रात्प्रेत्यादि व्याख्यातं। तथाच मन्त- au: “सवाणि रूपाणि विचित्य घोरो नामानि छवाभिवदन्‌ ware’ दति) एवं सोापाधिमात्मानमुपाधिद्रारोापलच्य तमेव पनर्पाधिविलापनेन निरूपाधिकं श्रुद्धमात्मानमुपस्थाप्य तस्य ब्रह्मरूपत्मुपदेष्ुं प्रवत॑ते “यय एष ayaa.” इत्यादिना, व्याख्यानं समान ll २॥

१८ मेच्यपनिषत्‌

पथ खल्वियं ब्रह्मविद्या सवापनिषदिद्या वा राजन्नस्माकं भगवता मेविणाऽऽख्याताहं ते कथयि- ष्यामीति। अथापदहतपा एानस्तिग्मतेजसा ऊधर. तसा वालिखिल्या इति wad) अथ कतुं प्रजा-

एवं wR आत्मतत्वमृपदिशन्‌ शाकायन्यः पनविस्त- TU तस्यात्मनः सखभावमुपदेष्टुकामः खाचायदारा खस्थैत- fegruifa दशयति । सङ्खेपविस्तराभ्यां fe निषरूप्यमा- Wis: Baraat दृटनिखयश्चापद्यत saya आद “Wy खलु ° कथययिव्यामोति'” tial sau उत्तरारम्भा्थंः। दे राजन्‌ sexy यदिदमात्मत्ज्ञानं मया तुग्यम॒क्तमि- यं खल्‌ ब्रह्मविद्या सवंशाखोपनिवद्रतिपाद्या वा विद्या, वा- शब्द्श्ार्ये, सा चेयमेव नान्याऽस्माकं भगवता faut गरुणा- ऽऽख्याता कथिता तामवादं aufgarfa, तेन ay यन प्रका- रणाक्तं तेनेव प्रकारेण सदद्‌ाख्यानेन निरूपयव्यामीत्ययंः। अयमाशयः सकङ्ातविलत्तणस्तत्ाच््यत्येव ब्रह्मेति यदिद मेतच्छाखाप्रवक्तर्मैवेराचा्यस्य मतं तक्सवशाखामग्प्रतं सवं- ब्रह्मवित्‌मम्मतञ्च न पनम्ताकिकसमयवत्यरस्परविगोते, अता द्टविश्रासः ana इति। fa aq मतां पवद्रत्तमाख्यानं मेचिणणाक्रमित्यभिमुखोभवन्तं fre प्रत्यास्यायकामाद ^ यापदत ° श्रयन्तः इति। च्रयद्‌ानौमिदं sew कि अप-

afuarar year | १९

पतिमत्रूवन्‌ । भगवन्‌ पादम वा चतर्नासदं NTT कस्येष Wale मह्िमाऽतीन्दरियभूतस्य येनेतदि- थमेतचेतनवत्‌ प्रतिष्ठापित प्रचोदयिता वा खस्य यद्‌ भगवन्‌" वेत्सि तदस्माकं ब्रृहीति तान्‌ दावाच fans

wanyaai fare: तिग्प्रतजसस्तोज्रतेजमाऽल्टज्ित- प्रभावाः AMAT दृत्छ्वंविध एतच्छाखःसद्धतप्ाटस्कान्दमः स- वच । ऊद्धगतमे<स्छलितब्रह्मचयाः जितद्दिखा दरति यावत्‌ adie वालखिच्टभज्ज्ञा इत्यवंविधा woe: श्रयन्तं afawfautiufage: । fa तत दत्यपक्लायामाद “wa करतुं ° aga” दति। जय कदाचित्‌ तक्रतुनामानं प्रजापतिं गत्वाऽन्नवन्तक्रवन्त इत्यथः | किमन्रृवन्निति तदाद “भगवन्‌ ° दावाचलति'दति | भगवन्‌ प्रजापते इद शरोर सायवत्वाद्र- पादि मत्वाच्चशकटमिवाऽन दवाचतनं जड,एवमपि देतनार्वाद्‌व शकट विलक्तणमनश्रयतेऽतः एच्छामा यनेतद्िधमतच्छगोर चननवत््रतिष्टाप्तिं म एष महिमा मादाव्यं कस्य खल्वते- न्द्रियशभ्वतस्यादुंश्यस्यायाद्यस्य मत THEW एतादुशः। का वास्य wafsafa ware: | किञ्च warefaat वास्य शरोरस्य भशाकटिक दव शकटस्य प्रेरयिता वा कोऽस्ति। ara चत-

faeaa प्रेरयदतनानुगतं वेत्सि दे भगवन्‌ तदस्माकं च्रूरी-

0.

मेन्यपनिषत्‌

यो ह खलु वावापरिस्थः waa qafgarg tae: सवा रष शुद्धः पूतः शृन्धः शन्ताऽप्राणा निरात्मा-

ति saafafa पुवणान्वयः। “नतान्‌ grata” दति Bina | तान्‌ प्रति प्रजापतिं उवाचाक्तवानुत्तरमित्ययः॥३॥

“at ह ° ठेषाऽप्यस्येतिः' इति । इ स्पृटं। खलशब्दा वा- RTARTA: | वावश्ब्दाऽवघधारणे। य एवापरिस्थः सवस्य प्रपञ्चस्यापरि निष्प्रपञ्च खरूपेऽवम्थितः। यदा वावशब्दे भिन्न aa, a द खलु उपरिस्थित एव प्रपञ्चान्तरनुगम्यमानाऽपि न तस्मिन्‌ स्थितः किन्त्वसङ्गतया प्रपञ्चातोते waar faa एव सन्‌ सचैतन्याभासेन प्रपञ्चमवभासयंस्ततच स्थित दव भवति न वस्तुतस्तचास्ति, तस्य सखात्यन्यध्यस्तस्व मिथ्यालादि- त्यभिप्रायः। तथा च श्रूयते “ee दव wat दिवि तिष्ठत्यकस्ते- नद aw परुषेण सर्वे" दूति, अरत्यन्तर्‌ TATU: | प्रपञ्चानगत- स्यापि तद्धुमास्प॒ष्टलन तत sites Furnas “गुणय्वि- गाद्धरेतसः"' दति ) यथाद्खरोतमे योगिना गणेषु विषयेषु वन्तं- माना आपि तचासङ्गितया तेभ्य BEI एव तयायमपोत्यर्थः। Waal ate खलु उपरिस्छाऽध्यक्ततया स्थित एव wy गण- कायषु दहादिखिव yaa दृति याजना) तथाच श्रतिः भ्यः way way तिष्ठन्‌ waar श्दतग्याऽन्तरोा यं सवाणिश्तानि न विदुयस्य सदाणि श्तानि शरीरं यः सवाणि गश्डतान्यन्तरो यमयत्येष FWA AS MAA. (टद्‌ अ ०५।त्रा०७) दृति।

alfuarafear | २१

नन्तव्यः सिरः शश्चताऽजः aaa स्वे afefa तिष्टत्यनेनदं शरोर चेतनवत्‌ प्रतिष्ठापितं nue

Sask --- ~~~ -- ~~ -- ~~ ~ -------- -----~=~-- re ee

ऊट्टुर तभ इति सम्बोधनं | यत VARUPMATIISA एवम एष वे wet रागादिकालनष्यरदित् एत । पवयति पनातोति वा पूतः Hat निष्ठा न कमणि, gH सवेस्यापि जडतया- ऽग्र चरात्मपावयिदलानपपन्लेः | yea निप्रपञ्चः। शान्ता जिविकारः क्रूरस्य Tare | प्राणः प्राणएदीनः प्राणनादि- धम॑रहित cae: | निरात्माऽचात्यति मन waa aartfea: सद्धःन्ाध्यवसायादिघम॑रदित इत्यथः; wet विनाभस्तद्र्‌ दि- ताऽनन्तः। Adar: चेतुमशक्याऽपक्यरद्ित दत्य्थः स्थिरा afgrtiva: | शाश्यतः waga: सवेदक्स्पा विपरिणामप्ूुन्य THU | Bsa water सतन्ल्ा जन्मानन्तरभाव्यस्तिव- विकाररहितः एवविघ श्रात्मा a तिष्ठतोव्यपक्तायामाद “खे afefa तिष्ट{ति?"दति। खरूपे स्थिता नास्याधारोाऽस्तो- त्ययः। तथा च waar “स भगवः कस्मिन्‌ प्रतिष्ठितदृति। खे afefa यदि वान afefa’ (Bre Reo) G28) टति। अन्या aafas प्रतिष्ठिता भवति, नास्वान्याऽस्ति चचायं प्रतिष्ठितः स्यात्‌, तस्मात्‌ सखमददिद्यैवावस्थिते नान्याघौनतयेत्यथः। य एष एत्‌लत्तए BG श्रननेद शरोर चतगवच्वेतनमिवे प्रतिष्ठापित व्यवद्दारकालेऽबाधिततया स्थापितं, we शरोरादिसंघातस्य प्रचेरयिता प्ररक्श्च या वास्ति सा<ष्येष एव इति दावाचेति

RR मे्यपनिषत

यिता वेषोाऽप्यस्यति। ते हाच्‌भगवन्‌ कथमननेदश्ये नानिष्ेनेतदिधमिदं चेतनवत्‌ प्रतिष्ठापितं प्रचाद्‌- यिता वेपाऽस्य कथमिति तान्‌ Stats Ue

सवा रप EMIS: पुरुषसंज्ञाऽबुि-

~ "~ --- ----------- ~ =---- ee tere enna mara tiny a ~~~ --~--~-~--------- ---“~-- ~~ 2

सम्बन्धः। Wiad दे दादे चेतयिदटलनियन्तत्वाभ्यां aewyar- wifa प्रतिपननस्य जिज्ञासितस्य खरूपमतत्‌ मवा एष दत्या- दि तिष्ठतीत्यन्तेनाभिदितं। एतचापदेशमात्रेणोकनं यक्तितेा व्यवम्धापयितु पनः प्रश्नमुत्यापयति “ते ere: ° दावाच'' षति । ईदृश्रनाक्रलक्तणेन सव afela म्थितनेत्यथः। चरत एवा- faga, निष्ठातात्ययं ममानन भाव्यमित्येवमाकारा प्रणतिः मा यस्य नास्ति साऽनिष्टस्तेन । ददाद्‌ावदम्ममतादतुश्रयन्य- नत्यर्थः। अनिष्टर्नाति पारटऽयमथयः, tefaser भाव निष्टा, AINE यस्य asf: इच्छार{हितस्तनेति। afusafa qa तु PRATT द्‌्च्येणेत्यथः | व्यास्यातायमन्यत्‌ Nig ॥ सत्यमवंविधस्यात्मनः परमायतखेतयटतं प्ररत वा न सम्भवति तथापि श्रत्याद्‌ा रजतादिवत्‌ खात्मन्यभ्यस्तस्या- न्यत्राभावादधिष्टानपारतन््ात्‌ तद्धमकमिवाच्तेतनर्मपि चेतन- faqiafufgaaufufsafaatautad शरोरर्दि न वस्ततः इत्यभिसन्धायाक्तं। खरूपमनृद्य तस्याविद्याछृतकायापाधिप्रवश- निमित्तमिदरं धम॑दर्यामित्यत्तरमाद प्रजापतिः “सवा एष °

etfaarateat | 23

५

पूवमिहेवावर्ततेऽ शेनेति सुप्तस्येवावुद्धिपूर्व विबाधा wa’ दति) सवे पुताक्त एष विद्रत्‌प्रत्यक्त आत्मा खन्स्ञाऽ- विषयः Saar: कमेंन्द्रियागाचरोऽदृश्या ज्ञानद्रियागोा- चरा नापि मनोागाचरः, प्राप्यं मन्सासद' Tha War | एत नानमानादिगेाचरलवमपि निरस्तं उक्तलक्तणःत्मसखरूपव्ः- प्रललिङ्गादिसम्बन्धानिरूपणादता निरतिश्यमयख मोह्ये fag- मित्यथः । यदि स्वप्रमाणागोाचरः कथमस्य मद्भावस्तचाद “aguas” इति | पृष ते दूति वा एएमनेन सवेमिति वा पृर्मेवास्ते दरति वा पुरूषः, रतः पुरूषमंञ्जया प्रसिद्धः सतःमिद्धमद्वाव दत्यथः, तथाच Baa: सवा भ्रयं पुरूषः सवासु पं पुरिश्योा aaa किञ्चनानादठरतं aaa किञ्चनासं- ga’ दति। “क्त दव war दिवि तिष्ठत्य कस्तनेदः om परूषेण ai? दति "पुवमेवादमिद्दासमिति तत्‌ पुरुषस्य cea दति ai स एवेविघ श्रात्माऽमङ्गसभावाऽपवुद्धपुवममङःन्यित- Hata देदादिसद्ामत एव Wand आसमन्ताद्‌ापादत- लमस्तकमदमित्यभिमन्यमानोा वत्ततेऽगशन एकदेगशन संचा- ताविविक्रस्तदन॒गतः खचेतन्याभासाऽग्र TIM न पुनानं. रवयवस्य विभारात्मनः साभाविकाऽगश एकद्‌श्नलत्तषणः सम्भ- वति अतस्तनांगेनैवेदावन्तते, इतिशब्दः प्रकारवचनः, ईदृशा वतत Tae: | खमायावेशवशाचित्‌मद्‌ानन्दानन्तव्रह्मरूपतां सखाभाविकों विषूत्यादं मनस्य दत्याद्यतद्र्‌पमत्रात्मानमक्स्मात्‌

= २8 मन्यपनिषत्‌

vafafa | Fa या इ खलु वावेतस्य As Ts

मन्यत दत्यस्मिनर्थं दृष्टान्तमाद “grea” दति। दवशब्दा यथाशन्दायः। यथा Bre सुषुश्चिमुपगतस्व सता सम्य तद्‌ सम्पन्ना भवति सखमपोता भवति तस्मादनं सखधितीत्या चक्तत स्वं द्यपौता भवति" दति श्रत्यन्तर ब्रह्ममन्पत्तिदहि सुपुप्रावात्म- नाऽधिगता, तया सुक्रस्य ययाऽवुद्धिपूवकमकस्नाद्िवेधो विष- यविश्ेषद्‌शंनावम्थापत्तिरेवमिद्ावन्तंनमस्येति। इति fafa- frau: उक्तं निमित्तविशिषमनूद्य प्रञ्रस्यात्तरमाद “ay ये Yaa ° वेषाऽप्यस्यः इति) wa एवं faa afa at द खल्‌ वाव य एव एतखात्मनोा यथा व्याख्यातः ase वि- are दति सम्बन्धः | HIST यञ्ेतामाचः चेतनामाचञित्‌- aura दति यावत्‌। प्रतिएरुषः प्रतिविम्ब ्रादशं द्व म॒ख- agra <a सयादरिरन्तःकरणादौ प्रतिफलितः, अत एव Sam: चेवं शरीर तद्‌दमस्मोति जानातीति Baw: 1 त- याचोक्रं भगवता (गोता० Bo ९३) "दूद्‌ शरोर केान्तय चेचमित्यभिघोवते, एतद्यो वेत्ति तं ute: dae इति तदिदः' दति,

तस्य aaya लिङ्गमाद सडुःल्पति। सामान्यत इदमिति विषयस्वरूपमाचकल्पनं wen) अष्यवसायस्तच निखयरूपा टृत्तिः। अभिमानाऽदं ममेदमिति खसखामिभावेाल्ञेखः। तया च सदु त्पाध्यवसायाभिमानेददविषयैर स्यस्मिन Baas दति

ztfuarateat | २५

यश्चेतामाचः प्रतिपुरुषः ae: सङ्ल्णाध्यवसायाभि- मानललिङ्गः प्रजापतिविश्ास्यश्चेतनेनेदं शरीरं चतन- वत्‌ प्रतिष्ठापितं प्रचादयिता वेषेाऽप्यस्येति। ते दाच्‌- भगवन्‌ यद्यनेनेहशेनानिष्ठेनैतदिधमिद्‌ं चेतनवत्‌ प्र- तिष्टापितं प्रचाद्यिता वेषेऽस्य कथमिति तान्‌ हा-

वाचेति ॥ ५॥

प्रजापतिवा रकेरऽगेऽतिष्ठत्‌ स नारमतैकः से गम्यत इत्ययः एवम्भूता यः समष्टिदेदं विराडाख्यमभिमन्यते q प्रजापतिनब्रेह्या वैश्वानर दरति चाख्यायते वेदान्तेषु यः यनः; म एव यष्टिशरोरमण्डजादि चतुविधमभिमन्यते स विश इत्याख्यायते | तेनेवंविधेन चेतनेन सखानप्रवेशमाचेणेदं शरीरं चतनायक्रमिव प्रतिष्ठापितं प्रचादयिता वाष्यन्तयामिष्ूपेणेष एवास्येति सवम॒क्रमित्य्यः | नन्वमङ्गस्यात्मनः कूरम्यस्य कथं एरोरसम्बन्धनिवन्धनं Bawa कयं वास्य writ चेतयिद- ay utfaeda चावस्थितिरिति विस्मयमापना इव पनः प्रच्छन्ति “a दाचभगवन्‌ ° दावाचेति' दइति। व्यास्याता- याऽयं DMT Wai

नाच विस्मयः काया यतः सखयमेव सखमायाशक्तिमधिष्टाय निमाय चराचरं aaraufas द्रति सवापनिषक्ृदुय्यमाण- त्वादित्यभिपरेत्य सवशखाप्रत्ययन्यायेन Feafsuntt ताव- दाद “usufaat ° अ्रषटजतःः दति। प्रजापतिडिरष्यम्भः,

1:

ES fi र मन्युपनिषत्‌ |

त्मानमभिध्यात्वा TA: प्रजा अजत | ता अश्मेवा-

छन

वे शब्द स्तस्य शाखान्तरोक्तविशेषस्ममारकः। aur fe ‘ata सेग्येदमग्र श्रासीत्‌ "तद्धेदं तद्यव्यारूतमासीत्‌' शश्रात्मा वा THR एवाय श्रासोत्‌" इत्यादिश्रुतिषु जगतः प्रागवम्यां स- दात्मादिशब्दनिरदिंष्टपरमात्मामेदेनान्नाय तता नामरूपाभ्यां ग्तदखल्यक्रमेण जगडाकरणं श्रूयते "तस्मादा एतस्मादात्मन श्राकाशः सम्भूतः" "तन्तजोाऽखजतः 'तन्नामरूपाभ्यामेव व्याक्रि- यतः इत्यादि । तथा चाकाशादिक्रमेण तन्ाचाणि wWa- खच्माणि wer away तदवस्येभ्यः प्राणान्तःकरणक्म॑ज्ञाने- द्रियप्रकारं लिङ्गमुत्पाद्य तदनुप्रविश्य दिरण्यगभसज्ज्ञां प्राष्य जोवरूपतामापन्नोऽनन्तर सखोापाधिभ्चतश्दतसखच्माण्यपद्चोरता- नि wgimafa सम्पाद्य aur ब्रह्माण्डान्तं समश्टिव्यष्टिरपं जगत्‌ र्ट तेष्वनुप्रविश्च पश्यज्कण्वन्‌ मन्वानो विहरन्नचेतनं त्ेतयमानः सुरूतदुम्कुतकमाचरन्‌ तत्फले सुखदुःखे y- च््ञानः प्रेयप्रेरकभावमापद्यमानः was: संसारो विज्ञा- ara पुरूष दति च तत्र तत्र यपदिश्ते। एवं शाखान्त- रोाक्रविशेषं वेशब्देन स्मारयिता शरोर प्राजापत्यां wre, प्रजापतिर्वै सच्छन्दवाच्यादन्ञानग्रवलात्‌ प्रथममृत्पन्ः, एको SHUTS, WT चराचररषटेः पूवेमतिष्ठत्‌ sila, तथा च श्रुत्यन्तरं “श्रात्मेवेदमय श्रासोत्‌ पुरुषविधः" shai सएकोा ऽसदहायलान्नारमत रमणं प्रोतिविश्रषं aura) सो त्मानं स प्रजापतिरात्मानं खमेवाभिष्यालाऽदं बड़ at प्रजायेयेत्या-

eifunrafear | २७

प्रबुद्धा अप्राणाः सखाणुरिव तिष्ठमाना अपश्यत्‌। स नारमत साऽमन्यततासां प्रतिबाधनायाभ्यन्तरं वि-

भिमस्यनालाच्य aH: दवतियद्यनस्यलचण अष्ट जत QAM सुङ्कन्पमाचरणएवानकरूपाऽभवदित्यशः। णवं र शिमक्ता खेषु कायग्वनुप्रवेशप्रसङ्गमाद “ता अरण्डेव ° WT wa” इति | एवं Bal: ताः प्रजा श्रपश्यत्‌ दृष्टवान्‌, कौ- दुशं: BMI पापाणएवद्चेतनाः, Nagi बुद्धिरदिताः AMATI इति यावत्‌ AAT: प्राएवजिंताः, श्रत एव स्थाणरिव काष्ठमिव तिष्ठमाना श्रवतिष्ठमाना <fa एतेन सद्वातचेतनतावादणशद्धा परिता ततः fa छतवा- fafa तदाद “a नारमत ° fafamfa”’ दति। a प्रजा- पतिरवेविधाः Bear: प्रजा दृष्टा पनरपि नारमत नाप्रौ- यत, तदा साऽरमणएनिदटच्ययममन्यत विचारितवान्‌ fa, एतासां प्रतिबोधनाय प्रबद्धूतामापाद्यितु देतनतामापाद्‌- तुमभ्यन्तरमभिताऽन्तरं wa दंदमापार्‌तलमस्तकं fafa- प्रामि विशेषेण विशामि प्रवेच्यामोत्यमन्यतत्यथेः। अच च्या- त्माऽग्िरिवायःपिष्डादिसमारूढा विशेषतः परिस्फरति ना- न्येति दे देषु प्रवेश उच्यते न पनस्तक्तेव We Bar ततेाऽन्यः aaa प्रविष्टः faa सात्मानमेव प्रसिद्धूमावाविवद्हधा aq ane दा दभेदेन विशेषते द एशराट मन्तुविन्ञा चादिभावेन

= ६ २८ मेच्यपनिषत |

विश्णमि। स वायुरिवात्मानं सत्वाभ्यन्तरं प्राविशत्‌ | स रका नाशकत्‌ स पच्चधात्मानं विभन्याच्यते। यः प्राणेऽपानः समान उदानो व्यान इति। Hard a ऊर्मुत्करामत्येष वाव स प्राणोऽथ योऽयमवाडः सङ्का-

<~ rn NN + ~

विभाव्यत दति भावः। म्रवेशप्रकारमाद “स वायुः ° प्रावि- wa”? दरति। स प्रजापतिरौञ्वरः आत्मान wed वायुरिव कल्ला वायुः प्राणः प्राणवायुमुपाधि कुदेस्तद्रद्भावमापन्नो वा- यरिवेत्युच्यते दत्य मन्यन्तरं भ्राविशदित्य्थः। तया च च्रत्य- न्तरे "तं प्रपदाभ्यां प्रापद्यत ब्रह्मं पुरुषं" इति प्राणएष्छपं त्र- यो पक्रम्या्नायते। एवमपि भस्तेव वायुना पणा न aga. यदा शरोर जातें तदा कि छतवानोश्वरस्तद्‌ादइ “सु एकः ° उच्यते" इति । एकरूपः सन्‌ नाशकत्‌, द हं विचालयतुं नाश करोत्‌, स पुनरात्मानं पञ्चधा विभज्य क्रमान्ां क्रियामेदं कुवन्‌ देदादिकं चालयन्नास्ते इति प्राणादिश्ब्देः स एवाच्यत दत्यथैः। के ते प्राणादयो विभागाः किंलक्षणाः faa- HUAI श्यः प्राणः ° व्यानदृतिः' दूति । इत्येते पञ्च निर्दिष्टाः श्रथेषां wad क्रियाख दशयति “sata ° उदानः” | च्रथेषां मध्ये याऽयं वायुर दधमृत्क्रामति नाभेदं भिरःपर्यन्तमच्वैः क्रासति सञ्चरति मृखनासिकयेोरूपलभ्य- मान एष वावसः स एष एव प्राणः प्राणएसज्ज्ञा वायभेद्‌

प्येपिकासहहिता | २८६

मत्येष वाव सोऽपानोऽथ येन वा TAT ATTEAT इत्येष वाव स व्यानाऽथ योऽयं स्विष्टो धातुरन्नस्यापाने प्रा- पयत्यणिष्टा THK समानयत्येष वाव स समानसंज्ञा

Tau: | एवंविधक्रियावच्चमेवास्य लचणमक्तं वेदि तव्यं । एव- स॒त्तरत्रापि याजना। अय योऽयं वायविश्ेषोाऽवाङ्गभेरधः पायुपयंन्तं सद्धुगमति सञ्चरल्येष वाव sara दति पूवेवद्यो- जना । semana परित्यज्य मध्ये art लक्यति तस्य प्रा एपानसन्धित्वेन तयेरन्तरा नियतत्वात्‌) तथा च श्रत्यन्तर्‌ "अय यः; प्राणापानयोः af: sara’ दूति। चरमताऽस्या- देशस्तु सवंशरीरचेष्टादिदेतुलेन मवप्राणव्यापकलादिति x- gai श्रय येन वायुविगेषेण एता एते प्राणापाना श्रन्‌- WAT HAVA इत्येवं वतमान एष वावस व्यानसज्ज्ञः, “अन्नमशितं चधा विधीयते तस्य यः स्विष्टा धात॒स्तत्परौषं भवति या मध्यमस्तन्मांसं याऽणिष्ठस्तन्मनः' इत्यादि्त्यन्तर्‌- भ्रसिद्धिमादायाशितसख जाटठराग्भिपक्षस्य स्थुलद्च्मविभागवि- नियाजनकता समान दति व्यत्पादयति। चरथ योऽयं प्रसि- द्धा वायुविशरेषोाऽन्नस्य सुक्र स्थविष्ठः स्थुलतमेा धातुरसार- भागः Wee योऽस्ति तमपाने प्रापयति च्रपानवायुम- wire गमयति, तथाऽन्नख ये areafwsrswatr मध्य- मखेति भागद्यमेकीङत्यो चते, aq द्‌दमनःखितिदेतुमङ्ग

२० मेन्युपनिषवत्‌ |

wat व्यानस्य रूपं चेतेषामन्तरा प्रहतिरेवादान- स्याथ योऽयं पीताशितमुद्धिरति निगिरतीति वेष वाव

ऽङ्गे प्रत्यङ्गं शरीरस्य समानयति सम्यग्‌ श्रासमन्तान्नयति प्राप- यत्येष वाव स समानसज्ज्ञा सज्ज्ञ TAMU: | समानव्यानयो मध्ये उदानस्याद्गे कारणं खचयन्नदानस्पाभिव्यक्तिस्थानमाद उनत्तरमिति। एतेषां प्राणापानसमानानामृत्तरम्‌परि ए- तेषां सम्यग्व्यापारानन्तर व्यानस्य रूप्य व्यानव्यापारद्चा- न्तरा मध्ये, प्रखतिः प्रमवाऽभिव्यक्तिरेवाद्‌ानस्य अन्तरेवेत्येव- कारोाऽभिन्नक्रमः। उक्त एव चान्वयः श्रयमथः प्राणापा- नाभ्यामच्छरासनिग्यासान्यां धम्यमाना fe जाठर ऽप्िरन्नं मुक्तं पचति तत्‌ wafaaay समाना विभज्य समं नयति। एवमशितपोतयोः समं नोतयोाः सतोः चुदत्पद्यते पिपासा च, तदोादरान उद्धतदटत्तिरास्यगतं यत्किञ्चिन्निगिरति पिन्तोद्रेक- वशादोद्भिरति दयादिगतं कफादिकं, तते देदं बलपथ्या- द्याधानं ara: कृतं भवति। एवमुक्तप्रकारेण पूवेषां चतुणां वायखापाराण्णं यथावदनिटन्तो व्यानस्य सञ्चार सष्टवाभावाददे AIBA न जायन्ते दृत्येतदनुभवसरिद्धुं ण्स्तसिद्धञ्च, श्रते युक्ताऽयं क्रमनिदेश दइति। wa ase पोताभितं पोतञ्चार्तिश्च पीताभितं तद्द्गिरति ag’ निः- सारयति, निगिरति वा नोचेभिरति तिरेद्धातोतिवा एष

étfaarafear | ar

स Vela: | अथोपांशरन्तयाःमममिभवत्यन्तयाम उपांशुष्वेतयेारन्तरा SATO प्रासुवत्‌ यदोष्ण्यं स पुरुषोऽथ यः पुरुषः सोऽभिर्वज्रानरः । अन्यचाप्युक्त-

+ + {aus ¬= ~= < न्न -~- - -----~ -------^~~~~ -~--------~~ ~~~ = oe

वाव स उदान इति पुववत्‌ | एवमात्मनः प्रारापाधिकस्य शरीरप्रवेशमक्रा arate व्याप्रियमाणः wit नियमयतो- ्युक्तमिदानों जाठरान्नुपाधिकस्य शरीर चेतयिटलं दशंयितु तदाभिययक्तं तावदाद “WAIT: ° Saree.” दरति भ्रथे- तदुच्यते दति, पयश्ब्दाऽयान्तरापक्रमायथंः) Bla HART उपा ब्ररगरदऽन्तय मग्रदखेति Sr get wtacranlerqar- रकभावेन संखृष्टावित्यान्नातं | यतः wad प्राणापाना वा SMA व्यान BATAAN यदेते WA एतं यावाण- मादतीयसवनान्न जदीतः' इति। तथान्यत्रापि “श्रञ्चिदवता गायत्री न्द्‌ Batt: पाचमसि, सामा देवता चिष्ठुपृत्- न्दा ऽन्तयामस्य पाचमसिः इति मन््रयारनयेारग्रोषामदेवत्य- ताऽधिगम्यते, AT च प्राणापानात्मकवेनाध्यात्मणशास्ते प्रसिद्ध, श्रत TIAMAT AUT प्राणापान WHA | तथा चा- यमथ: | यथापां एर्रदाऽन्तयाममभिलच्छ भवति waara- गरदसखापांग्ररं तयेशखान्तरा सोमः waa तथयाचापि we म्राखाऽपानममिमवति saa प्राणमित्यन्योन्याभिकाङ्खया प्रवतंमानयारुपां न्तयामेापमितयाञ्चेतयेः प्राणापानयारन्त-

Bz मेत्यपनिषत |

मयमभिर्वैश्वानरोा योऽयमन्तःपुरुषे येनेदमन्नं पच्यते यदिदमद्यते तस्येष घोषा भवति यमेतत्कणवपिधाय ifs स यदोत्क्रमिष्यन्‌ भवति नेनं घोषं णाति।

tain न) re ~ --------~----~ NR ee -- -

राऽन्तराले दवे द्ोतनसखभावस्चतन्यात्मा Bre उष्णखभा- वमात्मानं प्रासुवत्‌ प्रसुतवान्‌ उष्णरूपेणाभिव्यक्त Taw | देवरीष्णमिति सन्धि्कान्दसः। यद्वा एतयोारन्तरं मध्यं मू लाघारदेशस्तस्मात्‌ प्राणापानाभ्यां पाश्वगतानग्वां धम्यमाना- देव न स्थानान्तरादिति यावत्‌। Bree’ प्राखुवदिति पव वत्‌ । यदिदमेष्ण्य' स परूषोा जोव देदस्याभ्मिरूपेण धार- चिता, ऊश्मरूपात्मावसम्थाने fe जोवतीति प्रसिद्धिः, तदपगमे च मरणप्रसिद्धिः। तथा च श्रत्यन्तर “उष्णा जोविग्यन्‌ War मरिय्यन्‌' दति। अथैवं सति यः परुष श्रात्मा साऽभ्भिरगं न- यतीत्ययणोरयथिरुच्यते। अयं fe सवधातुजातं wad नयति अतेाऽचिः। वेश्यानर दति चायमच्यते fay सवे नरशनब्दाप- लचितं देदादिकं नयत्युत्तस्भयवतोति विश्वानरो विश्रानर एव वैश्वानर दूति। एतदेव पुरुषागन्यारोकलमिदोाक्तं सिद्धूवत्कत्य शाखान्तर जाटरस्याग्ररुपासखनमृक्तं तदिद प्रसङ्गादुपदिशति ““श्रन्यचाप्युक्रं ° प्रणतिः" इति। अन्यच ङहद्‌ारण्यकोऽपो- त्य; । अ्रयमधिर्वेश्वानरः परूषास्यो याऽयं प्रसिद्धाऽन्तः पुरुषे रूषः शरीरं शरीरमध्ये | तत्सद्धावे कायलिङ्गकं प्रमाणम, यन पुरूषान्तःसेनेद वच्छमाणमन्नं पच्यते पानस्याप्युपलचण-

SURTSCRAT | RR

सवा रष पञ्चधात्मानं faasy निहिता गुहायां |

न Beets, aa aa ede, ae - ~ oie Se = - = = mm + ~ -~ ~~~ ‘tps get tbo

aaa fa तदन्नं तदाद दिदमद्यत्ऽविशेषेण सर्वैः प्राणि- भिर्यदिदमोादनाचद्यते यद्वा पीयते तदन्नं Wage यन पच्यते परिपाकं नौोयतेऽयमरर्वे्ानर Taya: | तत्सद्धापेऽनमान- मक्ता प्रत्यच्चमप्याद तस्येति, arate प्रसिद्धा चाषः शब्द wafa कोाऽस यं चाषं, एतदिति क्रियाविशषणं एवं wat यया स्यात्‌ तयेत्येतत्‌, कणावपिधायाच्छाद्य प्रणति War लाकः, एवमेष घापोपलम्भा Astra प्रत्यक्तरित्य्यः, "त्येष श्रति- य॑चेतत्‌ कणावयिगरद्य निनदमिव नद्थ॒रिवाग्ने।रव ज्वलत उप- WLU fa’ (कन्दा ०अ०द)ख०९३२) दति च्छान्दोग्ये तस्वाग्ररवेत- paufafa भाव्यकारैव्याख्यातत्वात्‌। HST SAAT AAT घाषरूपेण श्रवणनिदे शप्रसङ्गनेदमपरमृच्यते पर्षाणां पार- लैकिकद्ितमाघधनप्रट्रत्तो सावघानलाय, स पर्षा घाषञ्चवण- वान्‌ यद्‌ यस्मिन्‌ काले उत््रमिग्यन्‌ मरिय्यन्‌ भवति तदा एनं घोषं न एरणाति, तदश्रवणे भ्रासन्नमरणतां ज्ञाता यत्‌ कर- णयं मन्येत तत्‌ कुचादित्यभिप्रायः। एवं प्रासङ्गिकं परिसमाप्य प्ररतमेवानुवन्तयित॒सृक्राथमनवद्ति सवा ° गदायां इति। सवै एष यो वैश्चानरः पष ईति चाक्तः प्राणाद्यात्म- ना पञ्चधात्मानं विभज्य गदायां" गृहति संखृणति ज्ञानान- न्दाद्यिशयमिति गदा ate, तस्यां fafea: खयमेव ar- त्मना निषक्त tay: | विशेषव्यवद्ारायान्तःकरणापाधि

F

8 मेव्युपनिषत |

मनोमयः प्राण्शरौरा भारूपः सत्यसङ्कल्प आ- काशत्मेति। स वा रुषो.स्माइदन्तरादरकूताथा- ऽमन्यताथानञ्रानोति | अतः खानीमानि fawt-

Ae TT भक ~~

प्राप्न इति ame: | तदेवमेष्ण्येन खरूपेण प्राणन्तः- करणभावमापन्नेो विज्ञानात्मा at यामवस्थासनुभवति तां क्रमेण वक्तमारभमाणा बुद्धिततम्थाभासाविवेकात्‌ AAT व्यपदश्मेर्‌ां स्तावदाद “मनोमयः ° ्राकाशात्मतिःः दति। मनसयो AWWA मनोट्ृत्तिमेदेष्वेषेषु विशेषत `उपल- भ्यमानलात्‌। प्राणः शरीरमस्येति प्राणएणरीरः प्राएमेदरेव व्यागप्रियमाएलात्‌, अन्यया चिन्मात्रस्य कूटस्थस्य wart विशेष मानव्यापारयारनपपत्तेः। भाः चित्मरकाभा रूपं खरूपमस्सेति भारूपः । सत्याः सङ्कल्पा waaay पृवकूतन्ञानकम- संस्कारभाविताः ager श्रस्यति aways: | आाकाशव- द सङ्गाऽराद्य WA खरूपमस्येत्याकाशात्मा। एवमपाधि- धर्मैः खधर्भैश्चाविविक्र War जीवभावमुपगत इत्यथः | तचोक्त श्रेता तरे पनिषदि बबुद्धगणेनात्मगुणेन चैव श्राराग्रमाचाऽष्य- atisfa gay दृलि। य एवमविद्याकतापाधिमाव्मलेनापगतोा विखतपरमानन्दनिजखभावः साऽङतकसत्यमात्मानं मेने इति तदत्तान्तमाद स वा ° waraifa”’ दति। सवारएषपू वोाक्ताऽङता याऽङृतप्रचाजनः सननस्मादेतच्छरौर IA STATA

AURA SAT | २५

दितः पच्भो रश्छिभिविषयानत्ति। इति बुद्धीन्द्रि याणि यानीमान्येतान्यस्य रश्मयः कमन्द्रियाणयस्य हया रथः KUT मनो नियन्ता व्ररूतिमयेऽस्य प्रता- Zan खल्बीरितः परिममतीदं शरीरं चक्रमिव

हद यस्थानम्यादन्तःकरणाद्धेतुभ्रतात्‌ श्रयान्‌ विपयानस्नानि wae अन्नानि वाश्नवानोति वाऽमन्यत सङ्ःल्पितवानित्ययः। ततः fa दन्तं तदाद “aa: ° favarafa’ इति। aa ua- गतः दमानि प्रसिद्धःनि शोषण्प्रानि खानि छिद्राणि aay निचा विदा्यादित उद्गता MATa द्वालाकः प्राणान्तःकर- rate: सन्‌ aware: पञ्चभी रस्सिभिविषयान्‌ श्दस्पशा- दोन्‌ अत्ति aR THM: | Tea लाकसिद्धं विष- यान॒भवम्रकारमन्‌व्दन्‌ श्ररोरादः रथादिकल्पनां विद्‌ घानोा- स्य विषयमेचप्रात्तिमार्गयोः खातन्त्यं दश्यति “इति agi fgatfa ° प्रैषोऽप्यस्येति"' दृति) cad विषयान्‌ भुच्ानस्य यानोमानि प्रसिद्धानि agifxaria BAAR sagt च्राणाश्यानि तान्यस्य fear खयरश्मयः प्रयदहाः, Rafe याणि वाकपाणिपादपायूपम्धास्यान्यस्य दयाः रयवाहाः श्‌ रोरामिद स्यूलमेव रथः, मनः सङ्ःल्पाद्यात्मकं नियन्ता नितरां चन्ता सारयिरित्ययैः, vafa: खभावः कमनज्ञान- वासना तन्मयस्तद्रपाऽस्य प्रतादः कथ्ादिवादननोादन- 2

क ~

=~ ३६ Aguas

aqaae शरीरं चेतनवत्‌ ufasifua प्रचाद- यिता वेषाऽप्यस्येति ॥ & I a वा wa आत्मेदाशन्ति कवयः सितासितः

साघनं । कथमयं Wale इति तदुपपादयति श्रनेनेति, aaa प्रकुतिमयन खल निश्ितमीरितः प्रेरितः परिभ्रमति। किमि- द शरीरः रथः | तच दुान्तमाद चक्रमिवेति, waa: कुला- लः तेनेरितं चक्रमिवेत्यथः। ददं शरीरमि्यादयुक्तायं॥ ६ 1

यदिदं सखखष्टदे दाद्यनप्रवेभेनास्य संसारिलमुक्तं तन्नायं खतः संसारधर्मवान्‌ किन्तूपाधिवभात्‌ तया भाति, तत उपा- घविविच्य तत्खरूपमन्वषणणेयमात्मनः wdaftayafac- त्य दति दशयितुमक्तं रेयसख्ररूपानवगमे तद्धानामम्भवा- दित्यभिप्रेव्य ्रयमेवात्मा म॒ञ्ञादिषोकावद्‌द्ादिसङ्गाताददि- विच्यावधारणोय tare “a ate दत्यवसख्िता दतिः: दृति, यमित्यध्यादारः,यम॒थन्तिकमनौोयतया जानन्ति कवये मेधा- विनः परमप्रेमास्पदतया प्रत्यग्रुपण जानन्तिस वेस wag श्रात्मा न तु संसार्यवेत्यथः। ननु संसारिताया अखेोक्तवात्‌ कथंन संसारोति aate सितासितेरिति। सितशब्देनाज्ज्वल- au विना स्पुदणोयताच्यते, अस्तिशब्देन मलिनवाचिना प्रतिकूलवेदनोयतेच्यते, तथा च सितासितैः सुखदुःखैः कर्मफलेरनभिग्डताऽसंस्ष्ट दवण्ब्दाऽवधारणायः। प्रतिशब्दा

etarafear | . ३७

iy A कमफलेरनमिभूत इव प्रति शरीरेषु चरत्यव्यक्तत्वात्‌ सोष्षम्याद दश्यत्वादग्राद्यत्वान्निममत्वाचानवस्योाऽसति

व्यवदधितक्रियथया सम्बध्यते कम॑फलरनभिश्धत एव शरीरेषु प्रतिचरतोत्यन्वयः\ प्रतिशरौरेषु स्वेषु शरीरेखिति ari यदा प्रति प्रातिलेाम्येनाविषयवेन शरोरेषु चरतोत्य्थः। श्रता नायं खरूपतः संसारी किन्ललक्रकादिसन्निहितेा लादितात्मनव स्फटिकः सङ्गातापाधिसन्निदिनः मसायत्मना मासत दति भावः | उक्तऽयंदरेतुमाद, च्रव्यक्तवादित्यादिना। व्यक्तं विषयरूपं gua रेदाद्यज्ञानपयन्तं तदिपरोतलम- व्यक्रलं तस्मात्‌ । नदि मंसायव्यक्ता भवति व्यक्तविकारानुब- न्धिलात तस्य । चताऽव्यक्तवान्न FAITE: | कुताऽव्यक्तलवं चिदात्मनाऽदमिति व्यक्ततयेपलभ्यमानलादित्यत Te aT- यादिति । अनाधयातिशयवं भक्त्य मृच्यते, न fe चेतन्य- स्व र्पेऽमून्तंऽन वयवे क्िदतिशय ्राधोयते अकाश दव का- रकैः। यत्त पनः कारकव्यापारापन्नाऽतिग्रयस्तद्यक्तमिति प्रसिद्धं यथा चटादि निष्यादयं wary चेति, तस्मादस्य तदं लचण्ात्‌ ओ द््याद वयक्रलःमितिभाएवः। तदेवक्रलचणं FT ay साधयति श्रदृश्यलादयाद्यलाच्ेति। ज्ञानकमद्धियावि- षयल्ादित्यथः । चतुविधक्रियाफलविलक्षणएल्ादिति भावः देवन्तरमाद निमंमलाचेति। चकारानिरदङ्ारलमपि सम-

३८ मेव्यपनिषत्‌ |

कर्ताऽकर्तवावस्थः स वा रष wa: स्थिरो ऽचल- aaa saat निस्पृहः प्रेछकवद्‌ वसितः खस्थ | iad | यचारन्ता भवति away ममता भवति, अस्यतु सुखाद्युपलब्ध्यायतने शरीोरेऽनुगतस्यापि तचादद्ारममल- यारभावानन संसारितेत्यर्थः। नन्ववस्थाचयसम्बन्धिनः कथ- मदङ्ारममकारयोारभावस्तच्राद अनवस्थ Tia अवस्था्रय- रहिते ऽवस्थासाचचिलात्‌, न fe दृण्वघमे द्रष्टयपरज्यत TAU श्रयवा ननु शरीरेषु चरतः कथं तच्रादम्ममताऽभावः इति तचाददाऽनवस्थ दरति! न विद्यतेऽवस्थाऽवस्थानं यस्य सेाऽनवम्यः। निरवयवस्या मृन्तादिलक्तणस्याव्याद्धत्ताननु गतस्य न॒ क्ताप्य- वस्यितिरूपपद्यत दति भावः। नन घमाघमाग्धां शरौरा- दिकन्तेः कथमित्थमसंसारिलं aa इत्यत ae असतोति। श्रव्याकतशब्दितमन्नानमसदित्युच्यते | अरकरतेवासत्यवस्योाऽव- स्थितः कर्तत्यन्वयः, वस्तुताऽकर्तेव सन्नज्ञानावेशात्‌ कते वावभासत दत्यर्थं; | एवमथ्यारोपापवादाभ्यां विचायं निणँ- तमात्मनः स्वरूपं aufanfa सवा इत्यादिना) सवितरि दि वान्धपरिकल्यितान्धकारवर्‌ज्ञानस्यापि वस्तुवाभावाद्‌य- मात्मा wel मिग्याज्ञानाद्यश्ररद्धिसंसगरह्ितः स्वंस्वागमा- पायसाक्िलात स्थिरः WMATA: व्यापकत्वाद्‌चलः खतः FRAT: चकारादनन्यप्रेयेऽपोत्ययः | अतएवालेष्या घधमाघमेतत्फलललेपानदं; | न क्रियाऽकन्ता क म॑तत्फलभागभ-

दीपिकासह्हिता। इर

कऋतमुक्‌ गुणमयेन पटेनात्मानमन्तधायावस्थिता इत्यवस्धिता दति ॥ ७ ॥

दरति मत्यपनिषदि facta: प्रपाठकः ॥

वतत्ययैः | अव्ययेाऽसम्भृमा war free: परिपूणपरमा- नन्द्रूपवात्‌, META स्पृदाभावे WAI TA | अतएव प्रच्कवदद्‌ासौन carafwa: | क्ुचावम्थित दति तदाद सखस्य: खे weusafear नान्याधार्‌ THU: | “स एवाधस्तात्‌ स उपरिष्टात्‌ स पञ्चात्‌ सपरस्तात्‌ स isda: स उत्तरतः स एवेदं ad’ (हान्दा०अ०७) Tia अत्यन्तरात्‌ | चकारः स॑ विशेपणसम्‌द्धयाथयः | उपमंद्रति -छतसु{गिति। wafay एवात्मा गणमयेन पटन चिगणाविद्यामयनावरणेनात्मानं नित्यग्णद्धलादिरूपमन्तधाय तमुगव{्यित इत्यन्वयः, कमे- GATT संसारीव भासमासेा ada इत्ययः । इतिशब्दः प्रतिवचनसमास्चियातनार्यः। श्रग्यासाऽध्यायसमःषटययः ॥ ७ ॥

दति ओमैचीशाखापनिषदहौपिकायां दितोयः प्रपाठकः ॥

~ Bo मव्यपनिषत्‌

ते हाचुभगवन्‌ यद्येवमस्यात्मनोा महिमानं ख च- यसीत्यन्धोा वा परः काऽयमात्माख्या याऽयं सितासितैः कार्मफलेरभिभूयमानः सद सदोानिमापद्यता इत्यवा- AIST वा गतिर्दन्दैरभिभूयमानः परिभ्रमति tie

नित्य्रणद्ध एवात्मा चिगणोपाधिप्रविष्ट waya संसारो- ्युक्तमुपय्त्येतद मंभावयन्तेा वालखिच्याः पप्रुरित्याद। ते दाच ° परिभ्रमति cia ते वालखिल्याः इ किल ऊनः, किं, हे भगवन्‌ यद्येवमस्यात्मना मदिमानं तवं छचयसि frang दत्यादिकं त्चव॑विधस्य चतभुक्तासम्भवादन्या वास्मात्‌ परा विलक्षणः वाशब्दः सम्भावनायां | तमेव waa विशद- यति, कतोऽयमात्मास्य इति । जोवास्य Tay: 1 याऽयं प्रसि- दधाऽदमस्मोति सितादिकम॑फलेरभिश्ययमानः लिष्यमानः, सद्यानि््रद्यणादियोनिः wad: यष्ूकरादियानिः ता- मापद्यते आ्ात्मलेनाभिपद्यते दत्येवंप्रकारोणावांच्या wart SST वा aM SAMRAT गतिः फलमप्रात्चियंताऽते दन्दैः श्नोताष्णमानापमानसुखदुःखादिभिरमिश्चयमानः परिभ्रम- तोति प्रसिद्धं णास्वानभवसारिणएामित्यथः। च्रतएव कस्य वि- रुद्धघममसंसर्गविरोधादन्य वा कस्मात्‌ संसायात्मा न भवेदिति

मन्याम दत्यभिप्रायः।२॥

वि

.---~ hE ~~ ~-~---~~-~--------~ RR NR eR I te

ज ~

¥ =e ss ° * अवाडखाद्धति aa लिखितं।

SHURA VAT | 8९

अस्ति खल्वन्धेऽपरे भूतान्मास्या योऽयं सितासितैः क्मफलेरभिभूयमानः सद सदयानिमापद्यता इत्यवा- altel वा गतिर्दन्देरभिभयमानः परिम्रमतीत्यस्या-

यद्येकस्य faxguadanfatrurcayqua: स्यादिति ANS तच्च॑स्यन्य ऋ तमुक्‌ संसारो यो द्न्देरभिश्यते दति तावद्‌ ग्य तेत्युत्तरमा प्रजापतिः “af ° Suara” <fa याऽयं सितासितेरित्यादि परिभ्रमतीत्यन्तेनाक्रः स frag लादिलकत्तणादात्मनोाऽपरोऽन्योाऽस्ति FISH गतात्मा wWar- भेदनेपलम्धमान TAU | Risa wWaratfa Aare तस्याप- व्याख्यानं, AI HATA: स्ष्टव्याख्यान प्रपञ्चनं, श्रण- तेति wa) “पञ्चतन््ाचा ° waTaaa” दति । शब्दस्पश्- खूपरसगन्धाः PAL THATS: श्रव्यारूताख्छाद विद्या- णवलिताद्‌ात्मनः सकाशात्‌ क्रमेण जाता ग्दतशब्देनापञ्चोरुत- पञ्चमदाश्चतणब्दनाच्यन्ते वद्‌ान्तेषु । अयानन्तरमेतान्येव परस्परानप्रवेशेन पञ्चीरृतानि गणएगुणिभावेन परिणम्य भ्यि- तानि पञ्चमदाभ्चतानि wana दत्यथंः। wd सति तेषामुभयविधष्छतानां यत्‌ समदयं यः समुदायः परि- णएामविगेषस्तच्छरौरमिल्युक्तं वेदान्तेखिति योन्यं । प्राणेद्धि- यान्तःकरणएसदितखच्छण्डतंष्मृदाया लिङ्गशरोर, पञ्चोरतप- Wawa: स्थूलं शरीर मिल्युक्रमिति विभागः। एवे

G

४२ मेन्यपनिषत्‌

पव्यास्यानं | पच्चतन्माचा भूतश्ब्द नोच्यन्ते अथ पथ्वमहाभूतानि भूतश्ब्दे नाच्यन्तेऽथ तेषां यत्‌ समु- द्यं तत्‌ शरीरमित्युक्तमथ याद खलु वाव शरीर इत्युक्तं स भूतात्मत्युक्तं। अथाग्टताऽस्यात्माऽदिन्दुरिव

TAMIA सकाय॑मक्वात्मणन्द्‌ाथेमादायेति। चैवं सम्यन्न शरोरदयात्मना wWasta तस्मिच्छरौीरो यो इ Wa ara य uae Us खलु निश्चये वावाऽदं ममेति रथिलेन खवदतेल्यक्त ug स MAMA Attias: | तयाच वेदान्ताः (तस्मा दा एतस््ादात्मन च्राकाशः सम्भूतः" इत्यादिना wena (तत्‌ wer तदेवानप्राविशत्‌ तदनप्रविश्य we त्यचाभवत्‌' ( तैत्ति” wo) दत्यादिकाः। तथा (तत्तजाऽखजतः' इत्यादिना wa- aque yaw “सेयं दवतेचत दन्तारमिमास्िखा देवता अनेन जीवेनात्मनानप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि arat fasd चिद्टतमेकेकां करवाणि ( कान्दा° vo gee) दरति, AQUA AT TTA एवाय च्रासीनान्यत्‌ किञ्चन मिषत्स faq लोकानु खजा दति सदृर्मांसषाकानटजतः इत्युपक्रम्य शेषे “स एतमेव सोमानं विदार्यैतया दारा प्रापद्यतः ( एेत°उ० ) इति, एवं तत्र तच ख एष दह प्रविष्ट च्रानखागेग्यः' इत्यादि श्रुतयः सन्ति शतशः, ददापिपुरस्ताद्‌तदुक्तं प्रजापतिवा एकोऽगरेऽति- Br इत्यारन्य स वाय॒रिवात्मानं छलाभ्यन्तरं प्रविशतः fa

दीपिकासह्िता। ४इ्‌

पुष्करा इति स वा रुषोाऽभिभृटः प्राकतेगु रेरिति। अथेःऽभिभूतत्वात्‌ TASS प्रयातः सम्पूढत्वादात्मस्थं प्रभं भगवन्तं कारयितारं नागश्यहणेघेरद्यमानः

एतदेव पुनः स्यष्टोकरिग्यते। तथा च चिद्‌ात्मैव तसङ्गातमन- प्रविष्टा श्ताभेदन zwar उपाधिप्रधघानवाद्भूतात्सेति चिदात्मनो मेदन व्यपदिश्यते चिदात्मा चापाधिगभ्था विविच्य वेदान्तेववात्मा se चिन्माञं प्रज्ञानघन टत्यादिणन्दैश्ड॑ता- त्मनो भेदेन व्यपदिश्यते तदेवमस्यस्येवात्मन च्रपाधिका भेद दरति मंसायसंमारिभेदवयवद्दारोाऽनाद्यव्द्यानिबन्धन उपपद्यत दति प्रकरणाथः। इदानीं चिद्‌ात्मन एव salad चिदात्मसखभावानपमदेनति व्युत्पादयति “श्रयाग्डताऽस्वा- त्मा ° गणेरिति'" इति श्रयैवमपस्य श्छतान््रनाऽणग्डतेा- ऽविकारः कूटस्य श्रात्मा खरूपं पुष्करे पद्मपतेऽदिन्दुरिवनो- रबिन्दुरिव ततमद्ेषरद्ितोाऽपि सवे एष IMT प्रारतेगैः प्ररुतिविकारः साभासमायाविकाररूपदे ददयलच्षणरभिमा- नगरदोतेरमिग्डतस्तिरख्छतस्त्रभावावभास Tae) यत wa “च्रयोाऽभि ° परिभ्रमति दूति। wat wa: कारणात्‌ सन्धिः छान्दसः, तदेबादाभिग्धतलात्‌ प्राकृतेगणेरकोभ-

तलात्‌ स्ूढत मत्य न्ता विवे किलं प्रयातः प्राप्तवान्‌, तचेदं लि- ५ 2

88 मेव्यु पनिषत्‌ |

कलुषीरूतश्चास्थिर ्चश्चले लुप्यमानः AUST व्यग्र- खामिमानित्वं प्रयाता इत्यहं सा ममेदमित्येवं मन्ध- माना निवध्नात्यात्मनात्मानं जालेनेव खचरः रत-

Farad सम्भदत्वाद्‌व Salada नापश्यदिति सम्बन्धः नपश्यतीत्येतत्‌। खतःसिद्धालप्तज्ञानै्यादिशक्तिसम्पन्नत- यपलकस्ितञ्िद्‌त्मा भगवान्‌ तं न पश्यतीति wacaa- स्यावगम्यत इत्यथः | तस्य दूरस्त्ाद्द्शनं नास सब्मूढला- दिति wet वारयत्यात्मसखमिति खात्मनि सन्तास्फत्तिरूपेण स्थितमित्ययेः । कथमयं wise saa आद प्रभुमिति, प्रक- चण भवत्यस्मादिति प्रसुग्डंतात्मन उपाद्‌ानमधिष्टानञ्चेत्ययंः, saqua कारयितारं नियन्तारं, कारणणाधीनं fe कायमिति न्यायात्‌, कारणएत्वादेव नियन्तेत्यथेः । तथाच Want "एष ह्येव साधु कमंकारयति तं यमेभ्या लाकेन्य उनिनौषत एष उ एवासाधु कम कारयति तं यमघेा निनोषते' ( कौषोन्चन०्द्‌ ) दति। किञ्च गणैः प्रारृतिरकौदेदेन्द्रियविषयलक्षणेरुद्यमान TAMAQUA: कलुषौरूतख नानावासनाकषायरच्ितश्चे- त्यथः; अतएव वासनाभिः प्रेयमाणएतयाऽखिरः कथयञ्चिदत्य- द्यमानेऽपि विवेकविज्ञानं @avia: श्रतखञ्चलः प्रभविषयेक- प्रृन्तिनिष्टारदित cae: | किञ्च लुमानञ्वाञ्चल्यवश्ाद्धि- वेकज्ञानधमसश्चयेलंप्यमानोाऽत एव सस्पदाऽप्राभेऽशक्यसम्पा-

ethrarafeat | ४५

स्यानुफलेरभिभूयमानः सदसदयोनिमापद्यता इत्य- वाञ्यद्धा वा गतिर्दन्देरभिभूयमानः परिम्रमति। कतम रष इति तान्‌ दावाचेति॥ २॥

दयेऽपि स्पृहावान्‌ Wa Ua व्यया हीनः सुखभागक्तणमलभमान- afa यावत्‌ । सर्वस्यापि विणषणजातस्व मृूलमिदमुच्यते, अ्रभिमानितं प्रयात इति। दति we दत्यमय। कथयभमित्ये- तदादादमिति। अदं AAD: HAT भोक्ता, wT Tia Sz, पउशब्देःऽप्यय, मेऽपि परोऽष्यस्ति मादृशा मम मिचंशचुरुद्‌ा- सोना वा, इदमिति देदवाद्यं परिकल्प्य तच ममति णभना- ध्यामपुरःखरमात्मोयतयामिमन्यते अयाद्प्राभनाध्यासान्न म- सेति च, एवं मन्यमानोऽभिमन्यमान आ्रात्मना स्नेवात्मानं निवक्नाति। बन्धनमाते दुष्टान्तमादइ जालेनव खचर इति। पत्तोवेत्य्थः। BAI खचरः AMAT टक्तकाटराकाभे चरणात्‌। म॒ यथात्मनेव कोशं Hat तेनात्मानं faaurfa तद्दित्यथः। एवे कुवन्‌ कतस्य कर्मणः प्रभाप्ररभलच्तणस्यरा- नु पञ्चादवश्छम्भाविफलेः रुषद्‌: खेरमिश्टयमानः परवशो क्रियमाणः पनः सद्सद्योनिमापद्यता safe व्याख्यात | पनरप्यस्य विशेषजिज्ञासया प्रच्छन्ति कतम एष दतिः दति, उत्तरमत्खापयति “तान्‌ दावाचेति"”दति॥२९॥

= 8d मन्यपनिषत्‌

AMMA YA यः कत्त सोऽयं वे भुतात्मा AT: कारयितान्तःपुरुषः। अथ यथाच्रिनाऽयस्पिण्डा वाभि- भूतः कटठंभिरन्यमानो नानात्वसुपेत्येवं वाव WAT भूतात्मान्तःपुरुषेणाभिभूतेा गुशे्हन्यमाना नानात्व- सु ति। चतुजालं चतुदश्विधं चतुरशेतिधा परि-

ee

=~--------~ a ne rn ~~ - -~---- ~ ~~ ----~------------~- -----------------------

्तात्मनखिदात्मनश्च ama यद्यभेदस्तदि कथं भ्- तात्मनि संसरति तद्भिन्नखिदात्मा न संसारो भवेदिति ष्टो दृष्टान्तेन व्यवस्ामपपाद्‌ यिखनुक्तावात्माना पराग्ट- शति “श्रयान्यचाणयुक्तं ° परुषः" दति। अथेवमेवान्य- चापि शाखान्तरेऽप्यक्तं किं यः कत्तास्िञ्छरोरे मेऽयं वै Wala यस्तु awe: सन्निधिसन्तामाचेण सखप्रेरितेः acu: कारयिता सेऽन्तःपृरुषञ्चिदात्मेति, एतदन्यचाष्युक्रमित्यथः। अन्तःपरुषव्याप्तस्य WAHAT नानातापत्िं सदृष्टान्तामादा- न्तर परुषस्य Gal मेद शद्धाव्यादटृत्तये “Wy यथा उपेति"' द्ति। श्रयेदमच्यते यथाञ्मिना प्रसिद्धूनाभिश्रता व्या्ना- ऽयस्विष्डा वा काष्टादिपिण्डः सन्तप्तः कन्तभिल्लदकारादि- भिर॑न्यमानस्ताद्यमाने नानां विष्फुलिङ्रभावेनापेति ना- नादिच्छनेकधा विप्रता भवतीत्यथंः। एवं वाव एवमेवाक्तद्‌ - Baad खल्‌ Bal श्छतात्माऽन्तःपरूषेणाभिग्डता Arar गृणे- देदेद्धियान्तःकर्‌ रीगंणात्मक माया कार्यन्यमा नेाऽवच्छिद्यमानोा

aifaaafeat | 8७

णतं भृतगणमेतद्दं नानात्वस्य सूपं । तानि इवा रतानि गुणानि पुरुषेणेरितानि चक्रमिव सत्यवे- नेति। अथ यथाऽयस्िण्डे हन्यमाने नाग्रिराभभ्‌-

Ween ~ --------- a ne -~- - ~--~ 9 8 arity ek oF:

नानालमुपेति तन्नद्धू तद्वा तमेदन भिद्यत THe: | नानाभा- वमेव वणंयति “चतुजालं ° रूपं" इति) दत्ारि जालानि परिच्छेद्‌कानि यस्िंस्तत्तया। जरप्य॒जाण्डजसखेदजोाद्धिन्न- रूपै तु भिज सैरवच्छिन्नमित्यर्थः। चतुर्दशविधं शरादि- चतुदं्रभोगस्थानप्रकारमित्यथः । पुन्जंरायुजादीनामवा- न्तरजातिमेदेन चतुरण्तिधा तावल्लवं तावताऽष्यधिकं वा मेदेन परिणतमुपचितमित्यथः । किं तत्‌ wane warat गणाऽस्मिम्तद्भूतगणं पञ्चमद्ाभ्रतसंदननं यदवंविधमेतदै ना- नात्स्य भेदस्य रूपं खरूपमित्यथः। उक्तस्य चरा चरलक्त- णस्व खतसखतनलशङद्भं व्यावत्तयंशिदात्मनाऽस्माद्धेद aaa “alfa दवा ° स्टत्यवेनेति' दृति। तानि जरायुजादिभे- देन चतुर्विधानि श्रादिभेदन चतुदश्विधानि च x प्रे एतानि चठुरशोत्यादिप्रकाराणि wet पनः प॒नरा- वतेन्त दूति गुणानि पुरुषेणान्तः स्येन रि तानि म्टत्यवेन कुलाले- afta चक्रमिव भ्रमन्तीति शेषः। इदानीं खतात्मान॒गतस्या- पि विदात्मना ्तात्मगतावम्धादाषसंसखशणाभावं दृष्टान्ते नोापपादयन्‌ संसारिलासंसारिवव्वस्धामाद “श्रय यथा- यस्पिण्ड ° संह्ष्टलादितिः' दति) श्रभिश्डयति अ्रगिश्छयतेन

= gc aautaad.

aaa नाभिभूयत्यसो पुरुषोऽमिभूयत्ययं भूतात्मोप- संश्चिष्टत्वादिति i ३॥

SITTIN शरीरमिदं मेथुनादेवेद्गतं संट- पेतं निरयेऽथ मूचदारेण निष्कान्तमस्िभिश्ितं मांसेनानुलिप्तं चमणावनङ्खं विण्मृचपित्तकफमज्ना-

खन्यत TIA: | न दचीष्ण्यप्रकाशस्रभावसवाग्रेः खताऽवस्थामेरा वक्रवतुंलस्थूलखच्छत्रादिलच्णाऽयस्िण्डाद्युपाधिपरामगशंमन्त- रेण निरूपणएपयमवतरति | एवमेवासा पुरूष आन्तर खिद्‌ा- त्मा नाभिग्यति नाभिग्धयते भूतात्मगतावस्थाभिभंद विपची- सलक्तणेनं संस्पृश्यते, च्रचाप्युपाधिपरामभ्रमन्तरण भेदविपया- सयारनिरूपणात्‌, श्रयं तु भृतात्माऽचःपिण्डाभेद्‌ नाकारवन्त- या गद्यमाणाम्बाभासवद्भूतसद्ातापसंञ्चिष्टलात्‌ तद्‌ात्माभि- मानितयानुगतवाद्‌भिग्यत्यभिग्टयते तद्वस्याभिरवसावान waaay: ॥ रे॥

यस्मादेवं टरेदाभिमाननिवन्धनमात्मनः संसारिलं तस्मा- देदसखभावालाचनया देदाभिमानत्यागः कायाऽसंसारिला- येति विवक्षन्‌ देदस्य बीभत्सागाररतामादइ “Hara ° ईव वसुना” दति प्रथमं मेथुनादेवेदधूतं पररक्रओेाणएित- विन्दुरूपं क्रमेण निरये निरयतुख्ये मातुरूद्रे सदद्धुपेत- मङ्गप्रत्यङ्गकश्नखलामप्रकारेः परिव्यटं, अथ नवमे दशमे

रे प्रपाठकः।| दौ पिक्षासहइता | : ४९

क ९५ ad A a Co “7 मदावसाभिरन्यश्चामयबहभिः परिपुणं काश इव वसुना NBN.

अथान्यचाप्युक्तं सम्माहा भयं विषाद निद्रा तन्द्री

वा ततेाऽप्यधिके वा मासे सति मूतदारेण योनिरन्धेण नि- क्रान्तमेवंविधमिदरं wit प्रसिद्धमित्यर्थः। sare fufed श्रन्येश्चामयैरुद TILA VATS MAS ATA A:, AAT भा- wait, वसु घनं, प्रसिद्धायंमन्यत। निरयरूपेऽस्मिन्‌ Wot विवेकिनाभिमानोा न ara इत्यभिप्रायः i ४। एवं SAINT वैराग्याय तत्खभा वमुक्ता खच्छेऽपि शरीरे वेराग्थाय तत्छभावमुपन्यस्यति “च्रथान्यचराणयक्तं WATT ° ता- मसानिः इति। waret विपर्ययः । तद्रौ areas प्रमादा ऽवग्यकतव्येव्ववधान प्रएून्यता | जरा दे दघरा ऽप्यन्तःकरणेन जो- णाऽदमित्यभिमानात्‌ तद्धूमान्तरनुक्रान्ता। ATIC कृपणत्वं सत्यां aaa कदर्यता, “आत्मानं YARD WTA पौडयन । देवतातियिश्त्यांखस ace tia खतः?) दृति सूता AZUMI, स एवेद HIG, तस्व भावः कार्प- ्यमित्यथः । नास्तिक्यं श्रामुभ्रिके fafa निरये वा नास्तोति बृद्धिवं दाद्यनाद्रश्च। ्रन्ञानमपेतिता्थीस्फन्तिः। परद्यषदि-

if

ॐ ue मेच्युपनिषत्‌ | [ इ प्रपाठकः |

प्रमादो जरा शकः क्षत्‌ पिपिसा कापण्यंक्राधा ना- स्तिक्वमन्नानं मात्सय नैःकारुण्यं मूढत्वं निरी डत्वं नि- राकतित्वमुद्वतत्वमसमत्वमिति तामसानि। अन्त IU VT रागे लामा हिंसा रतिर्दिटिव्यातत्व- He ऽकाममस्िरत्वं चलत्वं व्यग्रत्वं जिगीषाऽथा-

,..---- ~~ ~~ - ----~------ ---- ~~ - -------~---- ~ me ~“ ~~~ = -.--.-------------- ------------~ ~ -- ~--- -~----~--~--~~--------- "

वातवे मात्सर्य | नैःकारूणं awe । मृटत्वमविवेकिल्वं विवेकरा- दिव्यमिति यावत्‌। श्रता न मोदेन Gaal नित्रींडलं a- कायंकरशेऽनपचपलं) निराकृतिं अनवस्यितखभावलं । उद्ध- ad साद्सेषु निःशङद्धलवं। श्रसमत्वे विषमबृद्धलं। एतानि तामसानि तमेगणादरकरृतानोत्ययैः । अन्यत्‌ प्रसिद्धाय | राजसान्याद “श्रन्तस्तष्णा ° श्राप्नातोति'" दइति। चरप्राप्येऽण- यैऽभिलापोऽन्तस्तुष्णा । अतस्तुष्ेति पाठे wa: परं राजसान्य्‌- च्यन्त दति याज्ये, लेः पुचदारादिपुममलाभिनिवेशः। रागः तेष्वासक्तिरात्मलाभिमानः। लेभे wag विषयेव्वलंबुद्भावः। fear परपोडा दिष्टिदिषः) araad व्यादताभिप्राचवं गृढा- िसन्धितेत्यथंः। ter निरयकस्पद्धा। काम्यत दति कामः फलं तद्रदितं यथा सात्‌ ausfara चाञ्चच्छं, निरयक- गरद्न्ति म्वमित्य्यः। यदा आकाममाकामलं श्रा समन्तात्‌ कामवत्वमसम्पृणंकामलमित्यथः, अतएवास्विरलमेकस्सिजिषये सेयर तलं । चलत्वं चलवचित्तवमगाम्भौयमिति यावत्‌।

र प्रपाठकः|| दौपिकासदित.। ५९.

पानं मिचानु्रहणं परि ग्रहावलम्बाऽनिष्टेषिन्द्िया- थ दिष्टिरिष्टेषमिषङ्गः शक्तस्वरेाऽन्रतमस्त्विति राज- aaa: परिपूर्ण रतरभिभूता इत्ययं भूतात्मा तस्ा- न्नानारूपाण्याप्रातीत्याप्रोतीति ॥ ५॥

इति मव्य पनिषदि ata: प्रपाठकः

"~ --- -~- ~ ------ --*--- ` - ` - ~---- -------------------------~------------------~ ----~ .

aga व्यसनिता! wafaafefa: परान जेतुमिच्छा जि- गोषा | श्र्थस्य प्रधनक्तेचादेरूपाजनं येन केनचनापायेन सम्पादनं । तद्थं मित्राणामुपकारिणामनुग्रदणं दानमान- सत्करारेरनुसरणएं ¦ परिग्रदावलम्बोा ग्टदःग्रमात्सादः। उन्तरं वाक्यदयं war | श्रभिव्वङ्गः प्रीत्यतिशयः | प्ररक्तस्वरोऽव्य- क्तख रस्तद्त्वभिति यावत्‌ | अन्तमा THA: स्यात्यादुटृशेना- नदानपरत्वमित्यथः। Gwe: TATA ATH ASHTTA: द्त्येवंविधानि राजसानोत्य्थः। -एतैरित्यादिः ware: i यसरादेवं तामसेराजचेश्च धर्भरभियाप्रऽयं तात्मा तस्मात्‌ तदासनावासिततया पुनः पननोनारूपाण्ठाप्नोतोति | Weare: प्रपाटकसमा्िदयातनार्थः॥१५॥

इति मेचीशाखेपनिषटहौपिकायां दतोयः प्रपाठकः |

प्र 2

UR मेन्युपनिषत्‌ | [8 प्रपाठकः |

ते इ खलु वावोङ्गरेतसेऽतिविसिता अरभिसमेत्यो- चुभगवननरमस्तेऽसत्वनुशधि त्वमस्माकं गतिरन्या न

--------~~-~-~~~------~ ~ -~----~~------~-~ «~ - -- > ---.- य न pany =-= = ----- ^~, ~+

पुव॑स्मिन प्रपाठके एकस्येव चिदात्मनो ग्डतात्मोपाष्यविषे- कन संसारित्वं तद्तावस्धाभिरवस्थावच्चं नानावं चेत्येवमा- दिद्‌षसंसगा न खतः way निधंम॑का नित्यण्द्ध एवेति प्रतिपादितं | तदोतद्‌वधाचं ्छतात्मभावापमदन ग्ुद्धात्मख- भावावाष्युपाचं जिज्ञासवो वालखिल्याः एच्छन्तोत्याष्यायि- कामेवानुसरन्तो BAH IU तच्वज्ञानमन्तरङ्गवदिरङ्गसा- धनेोपेतम्‌पदे घं प्रवतते। ज्ञातव्ये fe विषये निधीरिते तच्द्याना- पायजिक्ञासावसर दरति सङ्गतिमभिप्ेत्य तदये गुरूपसत्तिं विद- धाति. ते eae ° न विद्यताद्रतिःःदति। दण्दः एेतिद्याथ खलश्ब्दा ARTA: | वावशब्दाऽवधारणारथः। ऊद्धं रेतसः पुवाक्ता वालखिल्या wae: i a द विमिताः, अवघा- रणस्याचान्वयः, किमिदमद्भुतमिव नित्यष्टद्धखिद्‌ात्माऽसम्रत्य- गात्मा सन्नपि wis द्व प्रणद्धाऽप्यग्रणद्ध दव,अक्रियाऽपि सक्रिय sofa विस्मिता एव सन्तः म्रजापतिं, गरुमित्यभ्यादा रः, अरभि- समेत्याभिमुखेन सम्यम्निधिपूवंकमेत्य FRAT | दे भग- वन्‌ ते भ्यं नमे नमनमिद्‌मस्तु लमनशाधि शनैः frase च्र- स्माकमस्मानित्यथः ¦ अथयवास्मानिति पद्‌ मध्यादर््॑यं। अन्यान्‌ प्राययष्वमिति चेत्रैवं वाच्मित्यभि्त्योचरस्माकं ae ary

8 प्रपाठकः] atfuatateat | ug

विद्यता इति। अस्य का विधिभ॑तात्मनो daz fe-

त्वात्मन्ेव सायाज्यमुपेति तान्‌ दावाचेति।॥१॥ TIT महानदीषूम्य इवानिवतक-

AS यत्पुराकृतं समुद्रमेलेव दुनिवायंमस्य ग्डत्यो-

~ i a ~

गति मन्तव्यं स्थानं war ara न विद्यतेऽतस्वामेव vata दूत्यः । यद्‌ थमुपसन्नाः तमर्थे एच्छन्तोत्या द“्रस्य को विधिः ° दावाचति'" इति । we प्रत्य्तानभवस्द्धख तःत्मनोा भृतसद्घातमात्सलेनापगतस्य का विधिविधानं कः प्रकारो येन विधिना उपायभतेनदं yarad feat विहाय च्रात्यन्ना- त्मनि चिदानन्दसव्छरूप एद पृणात्मनि सायोज्यं सायुज्यं सयुरभावं भूतात्मत्वविलापनेनेापेति निरस्तोपाधितया ख- सखर्ह्पेऽवतिष्टेत स at विधिस्तं fafa aT ब्रुदीव्युक्तवन्त इत्यथः | तान्‌ दावाचल्युक्तायः॥९॥

एवं प्रः प्रजापतिः प्रथमं वैराग्यदान्छाय भृतात्मनः खरूपमपन्यरस्यतति यस्मिननासक्तः संशिदात्मा खरूपं परमं पदं न जानाति तदिदं विचिन्तां तावदिति। च्रयान्यचा ° ut uz” इति चरस्य श्छतात्मना यत्‌ परा कतं तद- निवतेकमित्यचयः। नास्ति निवतकमस्येत्यनिवतेकं । पुरा- रुतं पृण्छापुण्धरूपं कमं मदानदीषूम॑य द्व पुनः पुनर- विच्छेरेन जायमानं यता भागेन चीयमाणमपि पनः पनः

~ | ५8 म॑न्यपनिषत्‌। | 3 प्रपाठकः |

रागमनं सदसत्फलमयेः पाशः पङ्गरिव बद्धं बन्ध- नस्थस्ये वास्वातन्त्यं यमविषयस्थस्येव wea मदिरान्मत्त इव माहमदिरेन्मत्तं agar zea

पमां क्रियमाणलान्नोदतेत, अता ब्रद्मात्मज्ञानादन्यता नि- वर्तक मस्य नास्तीत्यर्थः । तथा च श्रत “ख होदमन्नं पनः पनजनयते स रीदमन्नं धिया धिया जनयते कमभियद्धोतनर कुयात्‌ wea दःः दृति “भिद्यते दययन्धिः नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाचः' इति च। सत्कमं वाऽऽत्मन्नानं वा सम्पाद्या- at वयसि कर्म॑क्तयं करिव्यामोत्याशा न कायत्याद समूद्रेति। अरस श्रतात्मनेा ग्टत्योरागमनं मरणप्रा्चिः WR Vga वेलेव वेलाधावनमिव, अनिच्छताऽपि दुनिवायंमस्य म्डत्योराग- मनमित्यथः | यावज्जीवति तावत्यपि काले नेच्छया पुरुषा यसा - धनक्तममित्याद मदसदिति। तत्तत्कमापदगितानेकसुखद्‌:ख- मागवासनामयैः पाभैवंद्धं निगडितं सत्‌ पद्रुःरिव गमने सत्सा- ` घनप्रद्न्ताव्तममित्ययंः। तच SAAS, यता बन्धनस्थस्य बध्य- asfafafa बन्धनं बन्धनागारं तन्छ्यस्येवाखातन्त्यमस्य भव- त्यतः पंगरिवाकिञ्चित्करं ग्तात्मखरूपमित्यथः । च्रताऽच fa- शासो न कायं TAU) इताऽपिन fara: कायः, यता यमस्य दण्डयितुविंषये गाचरऽवखितस्य यथा asad भयं तया

8 प्रपाठकः | | दौपिकासश्िता। ५५.

इव साम्यमाणं महारगदष्ट इव विषयद्ष्टं महा- न्धकारमिव रागान्धमिन््रजालमिव मायामयं स्वप्र द्व मिथ्याद्श्नं Feely इवासारं नट इव छण- वषं चिचभित्तिरिव मिथ्यामनारममित्यथोक्तं। ब्द

TRUITT अवस्था यस्य तत्तयाक्तं स्व॑स्मादपि wfheaa- यमित्यथः | शतसक्षातमभिमन्यमानस्य विवेकेद्रमाऽपि दुलंभ sare मदिरेति। मेदाऽविवेकः स्तब्धता, arqar पाप- गरेण weld दव भ्राम्यमाणं सरवावशमित्यर्यः यदा गरदग्टदरीत इव पाप्मना पापेन ्ाम्यगाणमिति साजना। विषयदष्टं वासनारूपेण विषयेरा विष्टमित्यर्थः । मदानन्धकारो यस्मिंस्तत्‌ Herat निशोयं तद्वद्रागो favarafa: सोा- ऽन्धकार इव दिताहितप्राञ्चिपरिदारोपायावरणं तेनान्ध- मादटतमित्ययः 1 दृदानीमस्िन्‌ सत्वबृद्धिरपि न कार्चैत्याद दन्द्रजालभिवेति। मायाविनिमितदस्यादिवद्‌ दृष्टनष्टखरूपत्रा- न्मायामयमित्यथः | तल्वक्ञानबाध्यलादपि afar waa- वयेयमित्याद wy दवेति। मिथ्याद्शनं बाध्यदश्नमित्यर्थः। विमतं बाध्यज्ञानप्रतिभासं काद्‌ाचित्कलात्‌ खप्नदृष्टवदित्यन्‌- मानमुक्तं भवति। कदलोगभस्तदन्तःशलाका तद्वदिदमसारं स्रच्यापचातमण्सदमानमित्यथेः। प्रतिक्तणएपरिणमादष्य-

ud agufaad | | 8 प्रपाठकः |

स्यशदयो च्यथो मर्व्येऽनथा इवाख्िताः। येषां सक्तस्त भूतात्मा न सरत परं TS Il २॥

विश्वासखमित्याद नट दवेति। यद्या नानाजात्यभिव्यज्ञ- कक्रमभाव्यनेकाकारपरिग्रदान्नर Ta दुर्सच्यमित्यथैः। श्र- सिन्‌ सेकमायसेान्दयादिवुद्धिरपि न कार्यत्याद चिचेति। मांसशारितादिभिबीभत्सितलान्न मनेरममित्यथः । तदुक्त मनना (अ्र° स्रो ० OAs ) |

“शअस्थिस्यृणं स्तायुबद्ं मांखशाणितलेपनं |

चमावनद्धं दुगन्धि पूणं मूतपुरोषयोः॥

जराशाकसमाविष्टे रोगायतनमातुरं।

रजसखलमसन्निष्ठं wararafad asia” ॥ दति,

इत्यथ एवमकेऽथ, उक्तं Baad वचनमिति रेषः।

शन्दस्पशादयोा fe विषया अनथा अपि मर्त्यं मरणधर्मि WAM दव Wear दरवाखिताः अङ्गोरुताः न वेते wena दति योजना कुत दत्यत श्रा, शतात्मा येषां सक्ता येव्वासक्तस्त॒ परमं पद्‌ वैष्णवं घामन ata नान॒स- न्द्धोतेत्यथः। wala शतात्मनः खर्पं ब्रह्मा दिस्तम्बप- यन्तं समालाच्य तस्िन्नमिमानस्ाज्यः भ्रेयाऽर्सिनत्यमि- प्रायः ॥ २॥

8 प्रपाठकः | | aifarafzar | ys

अयं वाव खल्वस्य प्रतिविधिभरतात्मनेा agefa- Tha: स्वधमस्यानुचरणं स्वाश्रमेषेवानुक्रमणं

तदेवं वैराग्याय wala: खरूपमपव्यैदानोमख त्या- गेापायं शष्टमृण्दिश्रति “wd ° निवतंता दूति दृति। we ग्दतात्मनाऽयं वाव श्रयमेव खलु प्रतित्रिधिः प्रतिविधानं प्रति- क्रिया शतात्मलप्रदाणपायः। कोाऽयं। यद्‌ योऽयं वेदविद्या- funa:, वेददारा विद्याया आ्रात्मतकत्तविषखाया श्रधिगमः सम्यक प्रा्तिरित्ययंः। कथं विद्याधिगमा वेदादित्यपेत्तायां विविदिषन्ति यज्ञेनेत्यादिश्चत्यन्तर विनियागानुराेन खव- णाश्रमविदितघमीानुष्टानप्रभावक्तखान्तष्द्धिं विना न ज्ञा- नाधिगम दत्यभिप्रायेणारो afecgifa कमणि विदधाति सवघमस्येत्यादिना। सखा WA: WH: Bray कमं तस्यानु- चरणमनुक्रमेणानष्टानं, एतदेव स्पष्टयति स्ाश्रमव्ववति। यस्य aug यावन्त श्राञ्रमा विडितास्तेव्वास्रमेष्वव विदितानां क- aut तेन तेन वणेनानक्रमणमनष्टानमिति यदेतदं प्रसिद्धं सधर्मस्य aa निष्ठा, अपराणि काम्यादोनि कमाणि स्तम्बशा- खेव ठणश्रलाकेव TEIN: | एतदुक्तं भवति येन यच्छक्यं कतुं तन्न तस्य दितसाधनं किन्त qe ade यखिनाश्रमे ar धमा विहितः स तस्य इितसाघनं तेन साऽनुष्ठेयः, का-

च ~~ oe

म्यादि त॒ मुमुक्षणा देयमिति | अनेनोक्प्राकारसखधमनुष्ठानन

५८ मेन्य पनिषत्‌ | | 8 प्रपाठकः |

स्वधमस्य वा रतद्रतं स्तम्बशवेवापराणयनेनाडइभा- ग्मवत्यन्यथाऽवाङ्न्त्येष स्वधमाऽभिदहिता ये वेदेषु न स्धमातिक्रमेणाश्रमी भवत्याश्रमेष्ठवानवस्यस्तपस्वी

ऊद्धंभाक्‌, संसारमण्डलादुपरि यदसंसारि ag तदृद्ध॑म॒च्यते। ‘ARPA चरवाङ्शाख VIS. सनातनः। तदेव A तद्र ह्य तदेवाच्टतम्‌च्यते। तस्मिंल्लोकाः feat. wa तदु नात्येति कञ्चन" (कठे०६) इति भुत्यन्तरात्‌। TE ब्रह्म भजत इल्यूदध- भाक्‌ ब्रह्मज्ञानवान्‌ भवतील्यथः। अन्यथा खधमतिक्रमणे काम्यकमनिष्टायां वाऽवाङ्न्त्यिघा नरकादिग्धानमवाचोनान- कानित्यपुरूषाथं वा भजतेत्यथः, संमारमण्डलान्न व्यावर्तत दत्यभिप्रायः। उपसंदरति एष quar at azafafear वणीश्रमनिवन्धगा न काम्यादि waa दत्य्थः। यद्यपि का- म्धाद्यपि कमं कामिनः सखाभिलपितसाघनलात्‌ सो धमा भवति तथापिन तत्‌ खदूपाविभावद्ेतुरितिन ae तस्य खध- aa) खवणाअ्रममाचाधिकारकस्तु धमंशित्त्रषयादिपरम्परया खसरूपाविभावदेतुरिति मस्य इति भावः। उक्तमेवार्थं व्य- तिरेकमृखन द्रढयति, न खधमातिक्रमेणाश्रमो भवति। के- वलं तत्तद्‌ाञ्रमलिङ्गघारणमाचाद्‌ाश्रमी भवति, तस्य खर पतेाऽपरूषाथलात्‌ पृरुषा्यादेदुलाचेति भावः। नन किमि-

€ प्रपाठकः || eifunrafear | १९

वेत्युच्यता इत्येतद्‌ युक्तं नतपस्कस्यात्मन्नानेऽधिगमः कर्मसिदिर्वत्येवं चाह तपसा प्राप्यते सच्चं सत्वात्‌ स-

— —— me +~ ee eer: "न

त्येवमाश्रमघर्मष्वतियननः क्रियत नपसेव ब्रह्मविदे" द यसम्भवात्‌ तपसा विन्दते मददिति वचनादिति चेत्‌, सत्यं, तदथाश्र- मघमाविरोध्येव साधनं न तदिरुद्धमपोत्याश्येनाद श्राखमे- व्वेवेति | श्राश्रमेव्वनवस्थ एवानाश्रमस्य एव तपखो वा घा- भिंके वेत्यादयुच्यते यत्‌ तदे तद्‌ युक्रमिति योजना । ननु तद तत्र तचात्मन्ञानसाधनेषु (तपसा ब्रह्य fafa’ इत्यादि तपा विधानमनर्थकं, खधमीानष्टानादेवात्मज्ञानसिद्धेरित्याभ्- यामा नातपस्कसयेति। saws वैधकायशाषणरदि- तस्वाद्मज्ञाने नायिगमा नाधिगमनं श्रात्मज्ञानं न प्राभ्रातो- त्यः! न केवलमेतावत्‌ किन्तु कमंसिरद्धिवा कम॑फललाभोा वा तस्य न स्यादित्यथ । अस्त्रं सम्मतिमिव द्योकम्‌द्‌ादरति, एवं wrefa तपसा खधमाचरणेन तद्‌ विरोधिवेष्णवादिनिष्का- मनव्रतविरेषाचरणएलचएेन च सत्वं सत्वगृएप्रधानं चित्तं भ्रा- प्यते, विग्र द्ध स्वता Waa इत्यथः । तस्मात्‌ सच्वान्मनः सम्प्रा- प्यते, मनतेऽनेनेति मनो गवेकविज्ञान, तस्मान्मनसा मन- नादात्मा पृथे ae परं ब्रह्म fe निचितं प्राणते । area सात्तात्कार -एवात्मप्रा्िनीन्या तखा क्षिनित्याऽऽप्तखषरूपलात्‌,

अरत श्रात्मसात्तात्कारोा HINT | कोाऽयमात्मेत्यत श्रा 12

ge मेव्युपनिषत | [ 8 प्रपाठकः |

MITA AA: | मनसः प्राप्यते WIA Balad न निव- तता इति ti ३॥

स्ति ब्रह्मेति ब्रह्मविद्याविद्व्रवोद्‌ ब्रह्मदार-

—— ~~ ^ ~~ ~~ errors +^ ~~ ~ ------------ ~ --~--~-- ---- ---~-- - --- ---~~-~~-- ----~ ~ --------~- A anne RN

यमाघ्ा प्राप्य साक्ताक्कत्य न निवतते पनः संसारमण्डले war4- त्मभावाय नावतते मुच्यत TAG is

ददानीमुक्तं साघनजातं राशिचयमिव सम्पाद्योपायापेय- भावेनात्मसाच्तात्कारे सम्‌ुचयन विधत्ते “च्रस्ति° ब्रह्म" इति, ai ब्रद्यविद्याविद्भद्यविषयां विद्यां अ्रवणमननलच्णां वेत्ति साऽस्ति ब्रह्माऽखण्डषद्िद्‌ानन्दात्मकं ब्रह्मा स्तीत्यत्रवोत्‌, प्रमा- णएयक्रि जन्यं ब्रह्मज्ञानं ब्रह्मप्रातिसाधनमिल्युक्तवानित्यथः। त- याच श्रत्यन्तरं स्तोतित्रेवतेाऽन्यत्र कथं तदुपलभ्यते श्रस्तीत्ये- वापलबम्भव्यः' (ward) इति। BRIA पूवाक्रलक्षणनापदत- पाप्मा वि्रद्धस्वः, सत्वे तदिदं तपा यथावयास्यातरूपं ब्रह्म दा- रमेव ब्रह्मप्रा्षिद्धारमारादुपकारकंभदतोत्यारेति मध्ययन्धया- BHAT | यः पनः सुयुक्तः सुतर्‌ामध्यात्मयोागनिरतः श्राभित्यजसं चिन्तयति a एतखिन्तनालम्ननमाङद्काररूपं ब्रह्मणा महिमा मादाद्यं ्राविभ्र॑तं ब्रद्ीवेतदित्यादेति याजना | सवमर्थजातं वाचकशब्दसम्मिन्नलात्‌ तस्मिन्नवगम्यमानं तता न परथगस्ि, वाचकशब्दभेदाश्च तद्यथा शङ्कुना सवाणि पणानि संटखान्येव- मोद्कारेण सन वाक्‌ VAT HI ार एवेदं BA’ (कान्द ° अर्‌)

४ग्रपाठकः |] ativarafear | ६१

मिदमित्येवेतदाद यस्तपसापहतपाप्या ॐ बद्र महिमेत्येवेतद्‌ाह यः सुयुक्ताऽजखं चिन्तयति तस्मा- दिदयया तपसा चिन्तया चोपलभ्यते zw स

दति अरतेरोद्धारान्नातिरिच्यन्ते। च चाद्ारोऽपि स्फ़रणादग्‌- ष्टिदत्वान्न ततेऽन्याऽस्ति, स्पुरणं च सदस्य नामद्ूपात्मकस्य awa ‘areata ज्यातिः' इति तेरात्मा च ब्रह्म त्यनात्मा ब्रह्मः दति Was) GAY प्रणदन ब्रह्मात्मानु सन्धानं ब्रह्मणः aaa साच्तात्कारदेतुरिति प्रणवारानसन्धाननिष्ठाऽत्रवी- foam मवति एवं faut विभक्तं साघनमिद्‌ानं समु- चित्य विधत्ते तस््नादिति। wa चयाणामेषामेकस्मिन्‌ परुषे यागपद्यासमभवाद्‌ वण्यम्भाविनि क्रमेऽद्भिदातयतागुपाकवदय- क्रमा VAM: | तथाच प्रथमं तपस्त ब्रह्मविद्या अ्वणादिल- चणा, ततः प्रणवेकनिष्ठतेति क्रमेण साघनच्रयवान ब्रह्मो - पलभेतेत्ययः। इदानोम्‌क्रसाधनचयातिशयवतः परमफलक- aaa साधनत्रयविधेः wma ब्रह्मविदं सैति “a ब्रह्मणः ° Weta” tial स एवं ध्यायन्‌ विद्धान्‌ ब्रह्मणे sive दिरण्यगभीाख्यस्य शब्दब्रह्मणि वापरः परस्तात्यर Ay एता गन्ता भवति परं ब्रह्मैव भवतोत्यथः । दद मृस्यफलकथनं । ‘ag वेद्‌ aga भवति' इत्यादि च yaad । तत्‌ fa fer

६२ मेन्यपनिषत्‌ | | 8 प्रपाठकंः।

ब्रह्मणः पर रता भवत्यधिदवत्वं दवेभ्यखत्यक्षयम- परिमितमनामयं सुखमश्चते य रवंविद्ाननन चि

एय गम ऽन्याऽसि यसप्मात्परमयमेतीत्याशद्धय नहि afe साऽप- qasmieiuzaatafa | Fawy देक्भ्योाऽष्यधि उपरि yeaa सर्वदेवाधिपतिवं तद्यमेता भवतौति योाजना। waa इति वच्यमाणेन arse: इतिशब्दः प्रदशनाथंः । देवाश्ायमेव भवतील्येदंविधमस्य मादाक्यमित्ययः । किञ्चा- च्ेय्यमविनाि, श्रपरिमितसिति विशेषणमविनाशिलसाघनं, यत्‌ परिमितं देशतः कालतः सरूपता वा परिङिनं तदि- नाशि दृष्टं यथा घटादि, ta तद्विपरीतवादक्तयमित्यथंः। सांसारिकसुखवदस्य सातिशयलपारतन्त्यदुःखसम्भेद्शङ्ा- व्यादटत्तसे विश्रषणमनामयमिति, waar age तद श्रते प्रा- प्रति ag दति वाक इत्यपेचायामाद ध एवं विद्धाननेन चिकंण ब्रह्मोपासते स इत्यर्थः, पुनरपि फलान्तरभिव नद्मसाचात्कारनान्तरीचकामपाधिनिदटत्तिमुपन्यस्यति “श्रय यैः ° सायेाज्यमपेति” इति | श्रथास्वामवस्थायामयं परिपृणः qual सन्नात्मनेवात्मन्धते ब्रह्मण्येव सायज्यं सायुज्यम्पेतोति सम्बन्धः । सायुज्यापगमनप्रकारमादावण््टिः पदैः। ये तपरिणामैर्दैरेद्धियादिलचणेरयं विद्धान्‌ पे परिगत आ्रा- त्मसात्छता रयितखरयं प्रापिता रथिवंचप्रापितद्ति या-

8 प्रपाठकः |] दीपिक्षासदहिता। ६

केण TWIT! अथ येः परिपरणाऽमिभताऽयं

रथितश्च तेवव सुक्तकत्वात्मनेव सायाज्यसुपति॥९॥ ते हाचुभगवन्नभिवाद्यसीत्यभिवाद्यसीति। नि-

दितमस्माभिरेतद्यथावदक्तं मनसीत्यथेोत्तरं प्रश्रम-

न नक ~~~ ---------------------------------------~---------~-~------- te ---

वत aaa तेभतपरिणामेः,त्य एवेति केदः, वाशब्दाऽप्य्यै, तैर- fa BR एवेत्यन्वयः, तुशब्दः पुनबेन्धशङ्ावयादटत्यथः। च्रात्म- नवेत्यादि व्याख्यातं ॥ ४॥

एव मात्मा ना HA स्तत मात्मतचत्रद्यज्ञानं च ससाघनमप- aq fa शतवन्ता वालखिल्या दत्यपक्तायां तदृ त्तमनवद्‌न्तो 9 fae fag: Fadia tr कलव्यम॒पदिशति “a हाच: ° अमिवाद्यसोतिः' इति | पनर्वचनमाद्राथं | श्रमिवादी अरभि- aaa: आभिमुस्येन श्रादटणामनुभवपय॑न्तं तक्ववद्न- सखभावेऽसि छृपयेव सवापदेष्टासि नास्ङ्नणापचयेत्य यः । एवं गरुमभिपृञ्य fa aaa दत्यण्वायां गरूपदि सवधाव धारणेक्या तं प्रसादयन्तः ua: किञ्चिन्मनागतं पच्छ न्ति ध्येयसरूपविप्रतिपत्तिनिरासेन मनःसमाघानार्थमि्याद “निदितं ° ब्रूहीति" दति। ह भगवन्‌ यदुक्तं भवता एत- दस्प्राभिमंनसि खचित्ते यथावदानुपूतवंए निदितं vd, ्र- चास्माकं नास्ति संशय दूत्यः! श्रय ददानीमृकरमितः

६४ मन्यपनिषत्‌ | | 8 प्रपाठकः |

नुब्रूहीति। अश्रिवायुरादित्यः काला यः प्राणान्न ब्रह्मा रद्रा विष्णुरित्येकेऽन्यमभिध्यायन्त्येकेऽन्यं Ba: कतमो यः सोऽस्माकं ब्रृहीति तान्‌ हावाचेति iy

ब्रह्मणो वावेता अग्यास्तनवः परस्वाखटतस्या-

~ eR ~~ > ~~~ ----------- Ne ert व ee ee ee er व क नज [य A

परमस्माभिः करिव्यमाणं प्रमन्‌ ब्रूहि अनखत्योत्तर afe कथयत्य्‌ च॒रिति पुवेणान्वयः । कः प्रस्नः स प्रच्छ्यतामिन्युक्ता श्राद्धः “aia: ° etarefa” tia एके ध्यायिनेऽन्यमभिध्या- यन्ति श्रन्यमन्यमिति TA द्रष्टव्या, एकऽन्याद्‌ौनामेकेकम- AMAA: । एकं जन्ये परं Ry परमात्मटच्यमा- नमं WING | WA कतमः प्तः Ba: श्रेष्टः Fawe दरति ati यः; पक्तस्तवाभिमतः Tawa स एवास्माकं श्रेयान्‌ । WHMIS लं ब्रुदीत्यष्च्छनिति याजना। Vara a विजानन्‌ यः अष्टः पत्स्तमस्माकं ब्रूहीति SAAT | तान दावाचति श्रतिवचनमक्तारथं॥ ५॥

Har ऽथिभिरम्यादयेा वा प्रत्येकं saa Gar: परिपुणे ag वा पेयमिति पष्टः प्रजापतिः सर्वच Red पररूपेण खरूपण चा- OTe म्रेयाऽथिभिनोन्यादि खरूपमेवापास्ये तदुपासनाया च्रच्य- फललादित्यभिप्रेत्यान्यादोनामपि न ब्रह्मणाऽथान्तरलरमस्तोति प्रतिपाद यन्नृपासनाखवस्धामुपदि शतोत्याद “ब्रह्मणः ° WTR” टति। एता श्रग्याटदिलिचणा ब्रह्मणि वाव AWW एवाग्याः

¢ प्रपाठकः।| दौोपिकासदधिता। १५

शरीरस्य तस्येव लाके प्रतिमादतीदह या यस्या-

शेष्ठास्तनवे मृतयः, ब्रह्ौवाग्यादि रूपेण विभाव्यते, श्रतक्तषु ब्र- छाबद्यो पासनं य॒क्त[मिति भावः किंलक्तणस्य ब्रह्मण इत्युच्यते परस्य | सवकारणम्य सवाधिष्ठाननश्तस्येति यावत्‌ | च्रतएवान्ड- तस्य नित्यस्य, अ्रशरोरस्यावभीावतिरोभाव्रधर्मवजिंतस्य ब्रह्मण एतास्तनव दति Wu सम्बन्धः। एवं चे्यस्येतास्तनवस्तदे व ब्रह्योपास्यतामलं तट षटयान्यापासनयेत्यत wre तखेवेति। ar- ऽथा देवा वाऽन्यो वा यस्य पंसेाऽनषक्राऽनुरागविषयोरृतस्तससेवेह लेके प्रतिमेदति प्रतिमादते प्रतिमारनं करोति aa tad लेाकमप्रसिद्धं द्यादेत्यचरयाजना। या यस्यानराग- याग्योऽनुरज्छमानोा वा तमेव लाका: प्रीणयन््यनुसरन्तोति च प्रसिद्धं लाके तथा च परस्य ब्रह्मणाऽगाचरत्वान्निराकार- त्वात्‌ तस्सिन सात्तान्मनोनिरोधं कतुमशक्गुवतां waar दिदेवतास्वेव थारू चि न्रद्मदृष्येःपानं श्रुतिषपदिग्यत इत्य- भिप्रायः। यद्वा तस्यैव ब्रह्मण दृद लाक प्रतिमा मूर्तिरुदति उदेत्यस्नादि रूपेण | तथाच योऽन्न्यादि यस्यापासकस्यानुषक्तः स तदेव ब्रह्म प्रतिमारूपमृपासोतेव्येवं wrefa योाजना। श्रग्ना- दीनां देवानां ब्रह्माग्यतनुत्वमुक्तं साधयति “ब्रह्म afar ° ai” दूति ददं सवैब्रह्मवाव waa खल्वित्यन्यः। तथाच ्रत्यन्तरं ‘ad खल्विदं ब्रह्म तव्नलानिति शान्त उपासोतः (का-

K

६६ मेन्य पिवत्‌ [ 8 पपाठकः।

नुषक्त इत्येवं द्याह । ब्रह्म Ves वाव सवं । या वास्या ग्धास्तनवस्ता अभिध्यायेदचयेनि-

---~~---~--~----. -~-~--~-----~-~----~- RR ~~~" ---~-~---- ~~ --- ~ --- ~~ ~~~

न्दा°श्र°द) दति | HIM: | सर्वमिदमध्यात्ममधिदेवमयिभ्वतं वाऽशेषं जगद्भद्यीव VY नाच संश्यः कायः कुत दृत्यपेचायां देतुमाद तज्जलानितोति। तस्माव्नायत दति तन्नं, तस्मिन्‌ wad इति तल, तेनानिति चष्टत द्रति तदनं। च्रमलेापश्‌- Breau: | दतिश्ब्दा देव्यः | तस्माद्रह्मणिा जातलात्‌ afa- न्नैव लीयमानलात्‌ तदाश्रयजोवनलाच ALIS ब्रह्म यथा ग्टत्सु वण दयु्य्तिस्यितिलया चरक्ुण्डलादया ग्टल्सृवणाद्या- त्मकास्तयेमे तस्मात्‌ तयेति । यद्यप्येवं सवमेव ब्रह्मणः शरीर तथापि यत्‌ खस्मादु्छृष्टवनाभिमतं aga | cat हिमन्‌- व्याणामक्कष्टलेनाभिमता प्रन्नादयश्च जोवनदेतुत्वात्‌ तथया- भिमानयोग्या दत्यतस्ते ब्रह्मणिऽग्यास्तनव दति ब्रह्मदुष्छोा- पास्या TATE श्या वास्या ° परूषस्यः" दृति चाः काञ्िदास्या वासयोाग्या श्राश्रयादाः ब्रद्मणाऽग्यास्तनवेाऽग्याः Ber afa- ध्यायेत्‌ | यद्या AU ABT a at ar: काशिद्ग्धास्तनव दति याजना । श्रस्िन्‌ va दैधवविसन्धो कान्दतै । ता ब्रह्मबृद्याऽ- भिध्यायेत्‌.श्रचयेत्‌ पुष्यापदारादिना पूजयेत्‌ प्रतिमासुवाद्य वा, निङ्भूयाख तत्तद्‌ पास्यदवतात्माभिमानेनाध्यात्मपरिच्छ- दाभिमानंः सख्राभाविकं दवताया आत्मभावापादनेन fear

€ प्रपाठटकः|| दीपिकासहिता। ९७

AN € = = Saas: रहंवापयुपरि wag चरत्यथ

प्रयगन्न्यादिदेवतालं च निङ्भयात्‌ परित्यजेत्‌ चशब्दो ध्याना- चंननिङ्धवानां समृच्याथः। aay अत्यन्तरं "तं वथा यया- पासते तदव wafa’ दति ‘eat war देवानष्येतिः इति च। यत एवं द्‌वतात्मभावनया BATA देवता उपास्ते, wWa- स्ताभिन्रह्मतनरूपदेवताभिः सदेव agate; प्राणति यावत्‌। उपयुपरि लाकेषु जनतपःसत्यलाकषु चरति उपासना- तारतम्याज्ञाकफलविकल्यः। तच तत्रापासनाफलानि तत्तद्‌- वतात्मनामुङ्क्‌ CUA | यद्ययं देवतात्ममाचदृष्टिस्तदा भा- गान्ते पनररिदावतेते, चरप्रतीकालभ्बनान्नयतोति बादरायण दति न्यायात्‌ श्रय यदि ब्रह्मण्यदङ्गदापासकस्तदा Ba- qi Bey सवेद वतात्मनः सत्यलाकम्यस्य दिरण्यगभस्य चयं श्रवसाने सम्पृणंत्रह्मरूपः सन्‌ पुरुषस्य पूणस्य UAT एकल्व॑सायुज्यमेति गच्छति क्रममुक्तिमुपेतोत्यथः\ sare: प्रपाठकसमाद्यर्यः। अत्रेयं Baar) कायकारणापाधिदय- विलापनेन प्रत्यगेकरसतया ब्रह्य ध्यायत Tea साक्तान्मक्तिः, भरारब्धफलग्ेषभागाय ददस्थितावपि सख सूक्त एव। यः पुनः कार्यकारणब्रह्योपासकः ख ब्रद्मणदङ्गदाद्रद्मलेकऽचिंरादि- मागण WAT तचोापासनफलमोागावसाने तचेात्पननसम्यक्रत्व-

ज्ानान्बमक्तिमुपैव्यतोत्यस्य क्रममक्तिः। ये पुनः प्रतोकापासका 1 2

qc भेन्युपनिषत्‌ | [£ प्रपाठकः |

ंत्लकछ्षय रकत्वमेति परुषस्य पुरुषस्य ॥ ६।

इति मेच्युपनिषदि चतुर्थः प्रपाठकः |

~~~. Sees

न्तं AW प्राणा ब्रह्य आदित्यो नह्य मनो ब्रद्धेत्येवंदृष्टय-

स्तेषां, न uma fe a दति न्यायन, ब्रह्मक्रतारभावात्‌ ते

यथापासनं ब्रह्मलेाकादवाक्रनेषु WAT फलमनुश्य पनरा- en ~ # [ e

वतन्ते, Tete गता afy कचित पञ्चा्भिदशनादिनिष्टा

दइलि॥ en

दरति ुचोशाखापनिषदौीयिकायां wae: प्रपाठकः |

५ प्रपाठकः | | दीपिकासह्िता। ६९

थ यथेयं कात्सायनी स्तुतिः।

त्वं ब्रह्मा त्वच्च वें विष्णवं axed प्रजापतिः। त्वमध्चिर्वरुणा वायस्त्व मिन्द्र र्वं निशकरः | त्वमन्नरूवं यमस्त्वं एथिवी त्वं विश्वं ^त्वमयाच्युतः।

स्वाय स्वाभाविकंऽथ च बद्धा संस्ितिसत्वयि॥

Se ee — ee es ~+» ~ ~~ ~ ere ---- -- --- ----- --~

तदवं ससाघनां ब्रह्मविद्यामपदिश्येदानोमक्रवच्छमाणएरवे- पासनाङ्ग्तान्नमस्कारमन्दानाद खय यथय ° स्तुतिः" दूति। कूत्ायनन दृष्टा कीत्सायनी Ta वच्छमाणएण wa: | सुतिष्पा AUNT आरभ्यते) च्रयश्ब्द TATRA: | ययापलन्धा तथयारभ्यत Tay: | “a त्र्या ° निधनायचः' दति। बद्धा दिरण्यगर्भः प्रजापतिभिरार्‌। waa उपजीवतेसर्वैरितिवा श्रत्ति स्वे खात्मन्युपसंदरतीति वा अन्न, श्रन्नवद्‌ाचरतोत्यन्नः। तथाच श्रुत्यन्तरं श्रद्यतेऽत्ति च शतानि तस्मादन्नं तदुच्यते' (तित्ति०्उ०) इति। fag चराचरं। श्रय च सवात्मकलेऽपि तरमच्युतेाऽप्र्यतनिजखमभावः कूटस्य VATU: | खायः पुरूषाथा धमोदि चतुषटयरूपः सखाभाविकः Walaa: खखप्रत्यनसायं- यस्तयारुभयानिमित्तं लाकस्य लय ब्रह्यणणेश्वरे aE संस्थि- तिनानामागेण तननिष्ठता भवतोत्यर्थः। श्रयवा खाय खाभावि- asa च लाकस्य या संस्थितिः प्रदत्यादिनिष्टा सा ल्व्यायते- qu: | विश्सेष्टे इति रिच्वेश्वरस्तस्य संबुद्धिः । तदि विश्वमन्य-

# खमिति पटान्तर।

ee मेच्यपनिषत्‌। [ ५ प्रपाठकः।

fart नमस्तुभ्यं विश्वात्मा विश्वकम्‌ | विश्भुग्विश्वमायुू्वं विश्चक्रोडारतिप्रभुः ॥

नमः शन्तात्मने तुभ्यं नमे गुद्यतमाय च | अचिन्त्यायाप्रमेयाय अनादिनिधनाय च॥१॥

न ~~~ --- ree en - ----- ne gn ap nr CR oe a

दिति शङ्ायामाद वि्चात्येति | aaa विश्मित्यर्थः। यता विग्रकर्मरत्‌ क्रियते ama विश्वाख्यं कमं कायं करोतोति विश्व कमंछृत्‌। विद्धापाद्‌नलाद्िश्यात्मेत्यथंः। यद्वा fagura द तुविश्वात्मेति। विश्वस्यात्मा खरूपं ततापि देतुविश्कमम- afefai wa: कारणत्वात्‌ ware fay ara afa- यमयन्नवस्यितेो गव्िघ्येश्धर इत्यथः भोक्तारो जीवा wa भवियन्तोति शङ्कां वारयति विश्मुगिति।या faye drat nfag: साऽपि लमेवेत्यथः। किञ्च लमेव विश्वमायः सर्वस सवमायुर्जी वनं म्राणद्पेण वा स्वायुः | तथाच ्रत्यन्तरं “याव- द्यस्ििच्छरौरे प्राणा वसति तावदायः (कषीरच्ण्दे) दूति। किं बज्ना मेव विग्यक्रोडारत्योाः प्रभुः बाद्योपकरणा ग्रति; m- डा, तन्निरपेत्ता च्रान्तरप्रोतीरतिः। तयास्मेव खतन्तः समर्थं THU | शान्तात्मने क्रूरस्यसखरूपाय गद्यतमाय वाचामगे- चराय श्रचिन्यायान्तरिद्धियाविषयाय अप्रमेयाय बाद्येदि- याविषयाय ्ननादिनिधनाय नित्यसद्रपायेत्ययः | चकारात्‌ सखयम्प्रकाशाय चेत्यथंः। इतिश्ब्दमन्समाष्यर्थः ॥ ९॥

५ प्रपाठकः |] दौ पिकासदिता। €

तमो वा इदमग्र ्रासोदैकं तत्‌ परे स्यात्‌ तत्तत्य- रेणेरितं विषमत्वं प्रयात्येतद्रपं वे रजस्तद्रजः Well रितं विषमत्वं प्रयात्येतद सत्वस्य रूपं तत्सन्वमेवे-

-------.+~-- ---~ -----~ ~~~ -~- ----~ - ~-- ee ~~ ~~ ee -~- -~- ---- -------~ --*-- - - a

~ न A ARO OE

मन्त्राणामारम्मे लं ब्रह्मा लं च वे विष्णरित्यादिना न द्ादिदरेवताव्मलं waar उक्तं तच ब्रह्मादीनां तच्चा न्तरत्वात्‌ aufag रतिरिति शङ्खानिरासायोात्तरा शरुतिः प्रवदते) aaa एव यथाक्रञ्िदात्मा सखमायागुणेसत- दवस्थाभरेखानकेाऽनकविशषोाऽनेकविधक्रियाप्रवतका न aw- भेदः क्राप्यस्तोति दभ्यन्ती श्रतिब्रद्यादिचिमृतिभावेनास्या- aa उपासनं विघातं wad मूतिजयव्यपद्‌शनिमित्तमादइ “qar atc तनवः" ofa दद्‌ ब्रह्मविष्एरद्रादिकमग्रं खष्छुप- WAAR तमे वै तम एव तमेागुणप्रधानमायामाचमेवामी- देकमेकोग्धतमनभिव्यक्रनामरूपमखण्डतमामाचमासोदित्य्थः। एतेनासत्कारणएवादोऽसत्कायवादख् व्युदस्तः इद्‌ तम इति सामानाधिकरण्याक्तेरय श्रासौदिति amy, तत्‌ fa साद्ाभिमतं प्रधानं नत्या तत्परे स्यादिति। तत्‌ तमः परे कायंकारणएलातीते तत्कल्पनाधिष्ठाने चिदात्मनि स्याद्भव- तीति यावत्‌, wary तस्य सखातन्त्यानपपत्तरित्यर्थः। एवं जगतः प्रागवस्था देतनपराधीनामक्ता तत्रटृत्तेरपि तद- धोनतामाद तत्परेरेति। तत्‌ कारणं प्रविलीनकायावस्धं तमः

OR मेन्यपनिषत्‌ | [ ५ प्रपाठकः |

रितं रसः सम्पृ.खवत्‌ ASR य्ेतामाचः प्रति- पुरुषः WAN! सङ्धल्याध्यवसायाभिमानलिङ्गः प्रजा पतिर्विश्वेत्यस्य प्रागुक्ता रतास्तनवः | HT UT च

परण वचिद्‌ात्मनाधिष्ठानग्डतेनरितं प्रेरितं तरैतन्याभास्या- guid बोजमिव सलिलादिव्याघ्येत्यथः । विषमलं पूवाव- स्था प्रच्युतिरूप मृच्छ नमिव Ns साम्वावस्थात्यागेन तद्धिलचणएतवं प्रयाति ara भवतोत्यथः। auf मायाव्याकृतावि- द्यादिशब्द वाच्यस्य कारणस्य fags चैतन्यव्याक्तिनिंत्यमेव तत्राष्यस्तलात्‌, तथापि सुषुप्तस्य खभ्नादिव्युद्धववदबद्धि- पूवंकेव कादाचित्को विद्या कमपृतरप्रज्ञानुमारिणो चिद्ाभाष- व्या्िभेवतीति न खष्टयादिसान्तत्यशङ्गावकाश दलति गमचि- तव्यं । यदिदं परोरितस्य तमसा विषमलगमनमेतद्रृपंवे प्रसिद्धं रजा रजागृणाख्यं कारणमित्यथः, aay रजः पवेवत्‌ पर ufta ue, विषमवंप्रयाति। यदिदं रजसो विषमत्वगमनमे- तद्दे सत्वस्य सत्वगणप्रधानकारणस्य रूपं प्रकारमेद्‌ इत्यर्थः | एवं गणवेषम्यं सनिमित्तं कारणव्यापारम॒क्ता तस्य का्याकार्‌- परिणामप्रकारमादतत्सत्चमेवेति। तत्परेणात्मना पूववदीरितं सत्वमेव न तमारजसी तयेोवच्छमाणणथाभिव्यञ्ञकल्ासामथ्यात्‌ रसः सारशखिदानन्दप्रकाशः “रसा वे सः रसं Wars लन्धा- नन्दी भवति" (तेत्ति०उ०) इति श्रुत्यन्तरात्‌) ख सम्प्राखवत्‌ सम्यक्‌ प्राकसेनाखवत्‌। सत्वमेव चिदात्मना विशेषाकाराभि-

५ प्रपाठकः | | etfuarafe at | OR

खलु वावास्य तामसेऽशाऽसोा स ब्रह्मचारिणे याऽयं RAST या इ खलु वावास्य राजसेर्शऽसोा स ब्रह्म- चारिणा योाऽय॑ब्रह्माथयो इखलु वावास्य साच्िकोा-

निर

व्यत्तियेग्याकारतया प्रतं सिदात्माकारमेव विप्रङतमि- त्यः i wana fe तच तच वृद्धिरिति च मदानिति चाडमव- भासय इति च द्रटेति चास्पायते, नान्य इत्यभिप्रेत्यादसोाऽश दलि साऽयमंगेा$9 दूरवांश्खिद्‌ात्यनो विश्रषावम्या आआकाश- aq द्‌ारूखुषिरादयत्रम्यः। नङ्क निरवयवख परमा्थताऽाऽस्ति। काऽसौ चथखेतामाचः चेता चेतना arfadaai दया मोयतेऽ- वभास्यत इति चेताराचः सखप्रकाभमसाचिमात्रणानुभाव्य दत्य- a1 यतः प्रतिपरूषः प्रतिविम्बे नानेःदपाच्रेखिव खयादिनंाना- विघाथाकारबृद्धिदत्तिषु विभाव्यमानवात्‌ प्रतिपुरुष Tae: | सौकिकप्रतिविम्बवद्‌ चेतन्यं वारयति्तेचन्न दति, da शरीरं धमाघमबीजप्ररोदश्धमिवात्‌ तद्‌ापादतलमस्ककमरमिति जा- नातोति SaHl जोव TAU: | तदुक्तं भगवता WAU ।

“oe gat ara चेवमित्यभिधोयते।

एतदा ata तं ute: aan दति तदिद: ॥ इति।

amg साधयति सङ्कल्येति। सङ्कल्प Te मया कतव्य

मिल्येवमाकारोा मनसा विकारः, अध्यवसायः कतंयविषय- खरूपसाधनफलानां यथावद्‌ वधारणषूपा afgafa:, we िमानोाऽहमस्िन्‌ समयं इत्याद्यदङ्ारः | एतेषामचेतनं

L

७9 मब्युपनिषत्‌ | [५ प्रपाठकः।

{शऽसो स ब्रह्मचारिणा योऽयं विष्णःस वा रष

pre ----- ----------------*~ ----"~-------------~--------~ ---------~ -*- ~--~ -- ~~~

म्टतशरोरेऽदभनाच्जीवच्छरोरे च दभनादेतानि लिङ्गानि भरोरातिरिक्रतया सद्भावप्रमापकानि यस्य स apa मायाभिमानलिङ्गः। एतै लिङ्गेद दादि विलच्षणाऽस्तोति सम्भा- च्यमान दत्यर्थः। प्रजापलिः समष्िवेराजपिष्डाभिमानी दवः, विशा वष्िपिष्डाभिमानिनो देवता, दत्येवमाद्या एताः प्रागक्ता wea क्ेचज्ञस्य सत्वपरिणामप्रतिविम्बितस्य चिद्‌ा- त्मनस्तनवः, चिदात्मैव तन्तन्यूतिष्केरेपु तत्तदात्मना विभाव्य- मानोऽर्वातष्टते, नग्म्रात्‌ तल्वान्तरभ्तं किञ्चिदित्यथः। तथाच खत्यन्तरं नान्याऽताऽस्ति द्रष्टा नान्याऽताऽस्ति आता नान्याऽ- ताऽस्ति मन्ता नान्योाऽताऽस्ति विन्नातेष त च्रात्मान्तयाम्यग्डतः' (छृददा०श्र०५) दति i एतद्‌क्तं भवति कि कारणं ब्रह्मति।

६.

ब्रह्मवादिनां ब्रह्मणः सदकारिश्रतजगत्कारणविमभओे ‘4 ध्यानयोगानुगता अपश्यन्‌ देवात्मशक्तिं स्वगुणेर्निगृढां' इति चिगणात्दिका मायाख्या शक्तिरव्ता व्यताश्चतराणां मन्ला- ufaufe) सा च ब्रह्मणः सर्वकारणत्वनिवेदट शक्तिस्ते नाधिष्टोयमाना गृणचयविभागेन यदा fagat भवति तदा तद धिष्ठाताऽपि तत्त्तास्फ़तिप्रदलेन तदनगतोा विकृत इव भवति। तच च यथाविकारव्यपदशं साऽपि वपदि श्यते, तत्रापि चिगुणात्मकंन कारणेनेश्वरान्तयाम्यादिशब्देव्यैप- fauna: सत्वादीनामेककप्राघान्येन ब्रह्मादि संज्ञाभागरभ-

५ प्रपाठटकः। | दौीपिकामद्िता। OY

wafer भूतेाऽष्टेकाद्‌ श्धा दादश्थाऽपरिमितधा

॥ ES

EE ककव ng पा 1 १ 0 रषिर

वति) तदा तचाक््ठितगणविश्ेषयत्तया स उपाख्या व्यपदि- WA गणकाय॑म्यूलद्धच्छशरीरापाष्यविशिषेण तदभिमानेन वा व्यवद्धियमाणा sta: dam संसारी fer मनुख्स्ियड स्था- वर इति च व्यवदशभाभ्वति। Sa सवच सत्वगृणप- रणामे एव विदात्यमना विभंषा[भव्धक्रिनान्यच) सच्वम्य च रजस्तमःसम्पकविऱषाविशेषर भ्यां विद्‌ात्माविभावविश्नेषतार- तम्यात्‌ ज्ञानक्रियाशत्यैश्वयंतारतम्येन सवेज्नमृटामृढतादि- तारतम्यावमास इति। एत्तमेवे।भिप्रायं विशदयति “श्रय या द वलं ° अनन्तन॑[द्श्ि' दति; अय एवं प्रकारे व्यवभ्धितं सति अस्यात्मना यो दद खल्वित्यं वाव णव य wafa सम्बन्धः ताममस्तमःप्रघानाऽशस्तमउपाधिका वि- भ्रेष; असा मः, दे ब्रह्मचारिणः, काऽमेा योऽयं रुदः प्रभिद्ध TOU: । एवमृत्तरयारपि पयाययेावास्या। @ वा एष एकः सवे पवैसृपपादितः एष द्द्‌ानोमुपाभ्यधिष्टाटलनेोक्त एक एव रद्र बद्यमविष्वात्मना विधाश्चूतः कारणापाधिमधि- छाय चिघाभ्त tay: | रधा पञ्चविधप्राणादिल्यौ सनक्तच- खनदरयेति चयः पञ्च भ्चूतानि चेत्यषटसेत्यथैः। एकादशे यभेद एकाद शघा, Ada मनेनृद्धयाभंदे सति द्वादश्धा। तत्तदि- द्वियद्रत्तौनामनन्तलात्‌ तद्धदनापरिमितघा, वाशब्दा विक्‌- ल्या; | श्रध्यात्मं awed arfuza वा यद्यत्‌ किद्‌ स्ति

1 L 2

७६ मेव्यप्रनिषत्‌ | [ ५ प्रपाठकः।

वोद्भूत उद्भूतत्वाद्भूतं भूतेषु चरति प्रविष्टः स भूतानाम- धिपतिर्वभूवा इत्यसा आत्मान्तर्वदि arate i ॥ २ ॥

इति मेत्युपनिषदि पञ्चमः प्रपाठकः ।

ene eo nn -- -* ---- -----~-~---~-~------~------------

तत्सर्वमवभासयं स्तत्तदात्मना नानाविध उद्भूताऽभिवयक्त उद्भू AAT Wa Wad आत्मा भवतोत्ययंः, (महद्भूतमनन्त- HUNT (weareates) Tha wa, "एको विष्णमदद्भूतं' दति Way eat way प्रविष्टा waranrwanaar wafaamaaar चानगतञ्च चरति गच्छति तानि द्यात्नात्यत उद्भूतत्ाद्ूत- मिति याजना। wava श्तवगितया शतानामधिपतिवंभर- वाधिष्टाय पालयिताऽभवट्युवदारद्ृषेत्ययः। उपसंदाराथं उत्तरो भागः। दृत्येवमक्नप्रकारोणासा BAT आत्मा ययाया- व्याताऽन्तःसाचिप्रमाटकल्चादिरूपेण बदिद्यग्ररकालद्‌वता- दिषखूपेण विभाव्यते नान्य इत्ययः) न्यास च्राद्रा्थैः प्रपाठटकसमाघ्यया वा॥२॥

दति मेच्युपनिषदोपिकायां पञ्चमप्रपाठकः॥ °॥

------~----~- -----^+~-~-*---~-~-~~~-~--~-~~~ eens ---=

ह्‌ प्रपाठकः। | दीपिकास{इता। ७७

faut at wa श्रात्मानं विभव्येयं खः प्राणो यश्चा सा च्रादित्योऽय दो वा रता अस्य पन्धाना अन्त-

नक = न "> "न~ ~~~ ~ ~~~ ~ ~ - ~ ---------~~~----~-- न - PEROT tl yer eerste. न जम

Carsmafe: सर्वजन पुनित्थं चरत्यशान्तेषु सुश्ःन्तरूपः |

प्राणात्मनान्तबददिरप्रमलिखूपेए aH सततं नमोऽस्तु ॥

नमो गरुभ्यः सवेभ्या Sat चरणसंखतिः।

सरौपनिषदे wos ausuafa मे fad” ॥

एवमियता ग्रन्थसन्द्‌ भण चिद्‌ात्मेक एव प्रत्यग्ब्रह्मरूपेण fava: स एव ब्रह्मादि च्पेणानेक विशेषावम्या ध्ययञ्चति म॒मच्च- पेचितऽथः;ः सवा दभ्िता afay चिदात्मसाय॒न्यप्रात्भिरभि- fear | इदानीभस्येवं चिद्‌ात्मनाऽनेकघापास्यलायानेकमदि- मानमावि्छरुवन्तो ख॒तिम॑न्दमध्यमाधिकारिविषयास्तदुपामनाः सालम्बना चछरनेकप्रकारा विधातुं waza उत्तरेण प्रपारट- कन त्छज्ञानननिष्टापेच्तितानि साघनान्यपि artfafafe- Wig! Ba च खिललान्नातोवातच सङ्गतयाऽपेच्छन्ते तया- पि यथामति सङ्गतिमूदमाना शरचराणि व्ाख्यास्यामः। तचाऽध्यात्माधिश्रतदे दब्रह्याण्डे(पा[{पभ्यां चिदात्मनः fa- धाशक्रिप्रधानलिङ्गानुगतवचिद्‌ाभासाभेदेन प्राण आदित्यश्चेति fant भेदं प्रकर्ष तेनात्मनापासनं faurqate “faut वा एष ° व्यावर्तते" इति। एष पू्प्ररत WIA, वै प्रमिद्धः सवख्रतिपू, faut दिप्रकारण श्रात्मानं खं eq fa-

ox aqutaad | [ € प्रपाठकः |

बहिश्वाऽहाराचेणेत व्यावर्तेते। असा वा आदि. त्यो बदहिरात्मान्तरात्मा प्राखाऽता बहिरात्मक्या

भतिं wa पालयति वा। प्रकारमेदमव विशदयति यः प्राणा ददं पञ्चघात््यानं विभज्य म्विताऽस्तोयमका विघा, QA BI ब्रह्माण्डकरण्डमध्ये जगद्‌वभासकतयावसम्ि- ताऽस्ति श्रादित्यः माऽयमपरा विधेत्ययंः। wera प्राणा- त्मना श्राघिदैवमादित्यात्मना च ब्रह्मरूपः चिदात्मा wa दत्युपामनात्पत्ति विधिं ख॒ चयद्याद अयति) भ्रयद्म्‌च्यतेश्रस्या- त्मन Wal St पन्थाना विशदाभिलयक्तिमाी S11 अन्तददा- wat afey देदादध्यात्मरूपाद्ाद्या देण्येति St पन्थाना- वित्यथैः। एता अणादित्यै अदाराचेण HRT राच्या च व्यावत॑ते विपरिवतेनं कवते इत्यर्थः। wa: किर्या afey किंरूपा व्यावर्तते कथञ्च agianafadafaucata “sat वा श्रादित्यो ° गतिरित्येवं wre दति। war प्रसिद्धा a श्रादित्यः war afetiat प्राणेाऽन्तरात्मा यत एवमता बदिरात्मन दयं बद्दिरात्मको तप््रयुक्तति यावत्‌, तया वद्दिरात्मक्या गत्या परिवतेनेनान्तरात्मनः प्राणस्य गतिरनु- मोयत इत्येवमेवप्रकार fe यत Are श्रागसनज्ञाऽताऽनयेनं वास्तवा भेद दति शेषः। अयमाग्यः, खया fe मेसं प्रद्‌- चिणोकवन्नदाराचाग्यां ब्रह्माण्डान्तः परिवतत प्राणाऽपि

६ UUTSR | | दीपिकासहिता। ७९

गत्यान्तरात्मनाऽन॒मोयते गतिरित्येवं ह्याहाथ यः

॥ , ना ee नः

कञचिदिदानपहतपाप्राऽश्ाध्यषछाऽवदातमनास्तन्निष्टा

~~~ ~~ ~~ ~ ~ ~~~ ----~ ~~ ------~-----~--~--------~ a eT A eR esc ---------~--~-----~--~-~------- ---^ -------------~ ~ ~ ~~~ “~~~ — = ~ ~ ~ -~-~-->

वासरूपेण sera परिभ्रमति, तचेकादाराचद्धर्यगत्योः म्राणरोकविंशतिसदस्रसद्याः wer भवन्तीत्यागमशास्तसिद्धं म्राणपरिवतनमनमीयते, wet शतसंवत्सरपरिमितं fe परूषायः "शताय nea: णतद्धियः' दति श्र॒तिसिद्धेः, तावत्कालं च प्राणः श्ररोरान्नः सद्रति, ततैकदिचाद्दिवर्ष॑प्राणमञ्च- रणपरिच्छद श्रादित्यपरिवतेनभ्रचयाघोन दति तद्गत्या प्रा- णगतिरनुमीयत दति। इद्‌ानीमन्दरात्मगत्या afett- त्मगत्यनमानप्रकारमादइ श्रय य दति। श्रयश्ब्दः प- सौयान्तरारम्भार्थः। यः कथिदिद्ान्‌ प्राणादित्यात्मदर्भ पतपए्वायदतपाप्रा अध्यात्मपरिच्छदाभिमानामङ्गस्ट्पपाप्मना र{दिताऽत एवाऽक्ताध्यत्त इन्द्रियाक्ततेषु स्वतन्ला afea- परवश Taw, श्रतएवावदातमनाः निमलचिन्तः, तन्निष्ठा तनिष्टस्तस्मिन्नुपास्ये निष्टा तात्पयं यम्य स तन्निष्ठः wareq- चक्वाद्यविषयव्यावृत्तेद्धियः स ख दूति ez स एवते- नेति विपरिणयं। य एवंविधा विद्धान्‌ तेनेवान्तरात्मक्या गत्या wang afetiaa आदित्यस्य गतिरनुमौयत इत्येवं दयादेति व्याख्यातं । एतदुक्रं भवति, च्रध्यात्माधिग्- तयाः पिण्डन्रह्माण्डयाः खखमानन शतं वषाण्यायुःप्रमाण-

ce agufaugq | [श प्रपाठकः।

ACAI: सा अन्तरात्मक्या गत्या बहिरात्मनोऽ- -नुमीयते गतिरित्येवं ह्याह । श्रथ य रषोऽन्त- रादित्य हिरण्मयः पुरुषा यः ayaa ferwa-

ee atte — Se cen peer nem a eh ON TE + ER ~~ ---- -* "~~~ "~~ ~~~ erm teem gre ~

मित्यस्य समत्वादध्यात्मगतप्राणात्मगत्या waar पिण्डप- रित्यागललच्तणया बदिरात्मनाऽप्यादित्यस्य ब्रह्माण्ड पिण्डपरि- amen गतिस्तन्द्रानेन waa भवेदित्यनुसौयते इति, VAT या प्राणात्मना गतिदेदधारणएलच्णा प्राणापानव्या- पारः क्रियमाणा तया बाद्यात्मन आदित्यस्य त्रद्भाण्ड- विधारणद््पादयास्तमयनिर्वत्यादाराचव्धापारेः क्रियमाणा गतिरनुमौयते एतच प्राकतजनवद्यगे चरत्वाद्धिद ह ्टिगम्य- तमभिप्रेत्य faze निदिष्ट इति zee एतयोारन्यत- रस्य गत्याऽन्खतरस्य गन्यनमानेापदे शस्तयारोकगतिलचिन्तनां दति। द्दानीमनयाः स्थानभेदं wuz” सिद्धवदनूद्य ख- faut तच्िन्तनाथं विधत्ते “au य एषोऽन्तरादित्ये ° एवाथितेऽन्रमन्ति"' इति । गणान्तर विघानारम्भायाऽथयशन्दः। य एष प्रसिद्धाऽन्तरादिद्ये श्रादिल्याख्यस्य मण्डलस्य मध्ये हिरण्मया fecwma इव हिरण्मया च्योातिमयाऽन्तयामी पुरुषः पुरुषाकारादित्यदवतान्तरनप्रवेरन लब्धपुरुषाकार इति यावत्‌) काऽमो हिरण्यः परुषा य rat एथिवों पष्यति इमामित्यपलत्तणं तलाक्यमवभासयतीत्यर्थः। Wa

९ प्रपाठकः] दोपिक्षासद्िः7। ८९

स्थात्‌ स Waist हत्पुष्कर रुवाभितोऽन्रमत्ति ॥ ॥ १ ॥ अथ य रपोऽन्तरे हृत्पुष्कर रवाश्िताऽन्नमत्ति स

~~~ ~~ "न eT ©

~~~

परुषस्य हिरण्म यत्वे निमित्तं खयमेव! द दिरण्छवस्यःदिति। हिरण्ये हिरण्मये तेजःयद्गातात्मकं मण्डलेऽवस्थादवस्था- नात्‌ तद्मेदेनावश्ितत्वा[दित्यथंः। वष्टि भागृरिरल्लीपम- वाष्योारुपसगंयारित्यदापमर्गेऽवणलापः | gaa दिरण्यव- स्थादितिपाटः wafen 1 यदि सत्यस्तदा दितोया्यं प्रयमा विपरिणेया, इर्मल्ञाकान्‌ पश्यतोत्यथः। इदानीम- स्याध्यात्ममवम्थानमाद स एष दति। ar हिरण्सयाण्डस्थ- तया दिरए्मयः परुष उक्तः स एपाऽन्तरे दे दाभ्वन्तर यद wat waaay तस्मिन्‌ दत्पष्करे एव आ्ितस्तत्ेव प्राकखमपगतः प्राणात्मा सन्नननमद्नोयमत्ति yA विषयान्‌ वा WRIA HE TIA NA एवमादित्यमण्डलान्तरभिव्यक्रं दिरण्मयलादिगुणएकं पुर्‌- षमनृद्य तख द्यन्तवतिप्राणात्मभावे विधायेद्‌ानीमुक्तप्राणा- त्मानमनद्य तस्यादित्यात्मभावं विदधाति “sa a एषोा- sat ° अ्रनमत्तोति” दति। अ्रन्नमत्तोव्यन्ताऽनुवादभागो व्याख्यातः) स एष एवाऽप्भिरत्ता दिवि द्युलोकं faa: श्रा शितः faa दत्यथः। asaafaftaa are att: खर्य-

M

SR azufaad | [द्‌ प्रपाठकः)

wasfafefa faa: सारः कालाख्योऽदृश्यः सव- भूतान्यनरमत्तीति | कः पुष्करः किम्मयेा afa इदः वाव तत्पुष्करं योऽयमाकाशऽस्थेमाश्चतसखे दि श्चतख उपदिश दलसंस्था sd) अर्वाण्दिचिरत रता

re RR A A RN RH eA er IR -------~ -- ---~---- em

तेजारूपः, स एव प्राणिनां कलनात्‌ कालाख्यः HraafSaa:, दृश्यः प्रत्यक्ञागाचर एव स्न्‌ सव्ड्धतान्येवान्नं तान्यत्ति सव॑भ्रतानि संदरति, दतिशनब्दा व्यलिदहारोपदेणसमाष्यर्थः। यच wat स्थिताऽनमन्तीत्यष्यात्ममुकतं, दिवि भ्रितेाऽन्नमन्तीति वाधिदेवं, तदुभयस्वर्‌पजिज्ञासया वालखिल्याः प्रच्छन्ति नकः पुष्करः ° वेति" tial Wes) उन्तरमाद प्रजापतिः “te वाव ° आसं दति। याऽयं प्रसिद्ध श्राकाण्र ददं BATH तत्पुष्करं, यदष्यात्म्दत्पृष्कर मक्त तदिदमेवाधिदवं प्रमिद्धमाकाश, नानया: खरूपभदोाऽम्तो- त्यथः। तथा चाकाशमेव दये ब्रह्माण्डान्तरे च पष्कर्‌- मिति खरूपप्रश्नस्योत्तरमकं। क्िम्मय दूति wert वदन्‌ दद यपष्करस्याऽ्टदलमयलं प्रसिद्धमिति मलाधिरैव- पष्करद लान्याद्ास्येति। शरस्याकाशपुष्करस्येमाः प्रसिद्धाः म्राच्याद्या ्राग्न्याद्याखुतखखतखोा दिशा दलसंस्था दललेन स्थिता ara श्रासननित्यथयः। तथा च दयाकाश वाद्याका- शयाददयकमलगताष्टरलानामष्टटिशाच्चाभेदा wa sia ता-

द्‌ प्रपाठकः |] दोपिकासदिता। <3

प्राणादित्या रता wuralaifadaegta व्याह- तिभिः साविव्या चेति॥ ₹२॥ `

दे वाव ब्रह्मणा रूपे मूतंच्चामूतच्वाय यन्मतं तद्‌- सत्यं यदमतं तत्सत्यं तद्र द्य लञज्यति्यञ्ज्यातिः स

mare: | एवमध्यात्माविदेवयोाः प्राणादित्यपृरूषयेभंदेन प्रतौयमानस्थानगरःक्रियाणामभेदद्शनं विधाय यनस्तावनूदय सगायचिव्यादहतिप्रणव्रालम्बनं तयारूपारनं विदधाति ‘“sar- गिचरत ° साविच्या चेति" इति, war प्राणादित्ये QUA Al Haase सन्निति विचरतः परिवतेते दय TGA GAG: | UAT उपासीत ध्टायेत्‌। कथं, ओओमित्येतद्‌ चरण एतेनात्षरणेत्येतत्‌, areata: खरि- त्येताभिस्तिभिः;, साविव्या सविटदेवत्ययचा गायवच्याख्यया चति । इतिशब्द अाङ्ाराद्यालम्बनविध्यपमंहारार्यः॥२॥ ददानोमपासनालम्बनतनाक्रस्याङ्ारस्य ad प्रतिपा- द यि्ेस्तत्स्हतये तदृत्प्िप्रकारमाद दे वाव ° यन्नी- तेतिःः इति ByU: परमत्मना द वाव द्वं एव रपं खूप्यतेऽधिष्टानतया agissatfafa रूपे निरूपकं sayy: | Ha इत्यत we, wig ud मृच्छितावयवं कायं, अमृतं तद्धिपरोतं च कारणं | अ्रयानयार्मध्ये aad तदसत्यं 'वाचा- cae विकारो नामधेयं" दति शरुतेय॑द मूतं तत्सत्यं “खत्तिक- M 2

८४ मेन्युपनिषत। [ ९ प्रपाठकः |

अदित्यः स वा रष आमित्येतदात्माभवत्‌ स चधात्मानं व्यकुरुता ओमिति faar माचा रताभिः सवमिदमातं प्रातं Vaated witaet आख-

त्येव सत्यं इति (कान्द ०1६ श्र °) WA: यत्सत्यं पर मायस्य सवा- धिष्टानं axa परिदृटं सदेव सेम्येद्मग्र ada तत्सत्यं स sav दति wa: ब्रह्मश्दाथमाद, यद्भ्‌द्यतत्‌ ज्योतिः प्रका- शसभावं यत्‌ तज्ज्ये तिनद्माख्यं सच्रादित्यः खयः येन खयस्त- पति तेजसेद्धः इति ्रतेः। सच्रादिल्यो वे एष ब्रह्मप्रकाशा- त्मक BAMA आङ्ारसखरूपाऽभवत्‌ प्रणवात्मनेादित दत्यर्थः। BRIT यनु ज्ञाक्तर प्रसिद्धं "तद्वा एतदनुज्ञाचरं यद्ध किञ्चानुजानाल्योमित्येव तदाद इति (कान्द ०।९अ०) श्तेः । sifzquiaat gafaa जगतामदेति “य एवान्त तपति तम्‌- द़ीयसपासोतामिति ws खरन्नेतिः इति श्रतेः, एवं प्रणवीोभ्तः ख आदित्य ्रात्मानं प्रणवं तधा चिप्रकारमकुरूत कृतवान sifafa a डम्‌ दति fast माचा श्वयवाः, एताभिः सर्वमिदमोतं प्रातञ्चैव | यथा दीघंतन्तुषु तिर्यक्तन्तवः Frar- स्तियक्तन्तुषु दी घ॑तन्तव Brat वैपरीत्येन at परस्परं संयागवि- गरेषेरेकोग्डताः सन्तः परटशब्दवाच्या भवन्त्येवं प्रणवात्मके मयये- वाशेषस्यातप्राततयावस्यानाद दमेव प्रणवात्मातच्च प्रातद्चाक्सि न aniseed fafafead दाद) स श्रादित्यो यतस्तस्मा-

हं प्रपाठकः।) दीपिकासहिता । ८५

दित्य आमित्येवं ध्यायत आत्मानं युज््ीतेति ॥ ३॥

अथान्यचाप्युक्तमथ खलु य TRA: स प्रणवा यः प्रणवः स उन्नीय इत्यसा वा सआादित्य उ्गीय wy प्रणवा इत्यवं द्याहागीथं प्रणवाख्यं प्रणेतारं

ae eee ee ० “tN क I ate He ey FU eRe Yn 6 cnt oe neon

ae ws 4 श्रादित्य Sfaarert एवेत्येव॑ध्यायत चिन्तयत दे वालखिल्याः ध्धानशब्दाथमाह रात्मानं प्राणप्रधानं प्रत्य gaiza ्रादित्यच्चात्मनि waa, व्यत्ययेः बलमिति लकारवचनव्यत्ययेनं याजयत, एकात्मतां भावयतेत्य्थः। दती- त्यनुवाकसमा्ययथः} ३॥

ऊॐकारेणात्माभिष्यानविधिं atadeda विशेषान्तरं विधित्सन्नाद “श्रयान्यचाण्यक्तं ° तस्य तत्‌" दति। श्रयेत- Taq छान्देग्येऽ्युक्तं प्रणवस्यापासनं, यद्यपि तचाङ्गावव- दमपासखनमिद त॒ ant तथापि स्तुत्यर्थमदादरणं न गणापसंहारायमिति ZU प्रणवाद्गौययारेकतकथनार- म्भारऽयशन्दः। GAME कम॑प्रकरणेाक्तोद्गोयस्मारणार्थः। य उद्गीथः सामगानामूङ्गोयभत्वयव BEIT: स AH Wat शस्ताङ्ग्तः प्रणवः, ay व्धचानां प्रणवः स उडादटणा- ARG | एवं शस्तस्ताचाङ्गतया भिन्नस्याननिवेशिनारोङ्- र व्यत्यारभेददृष्िं विधाय तस्याद्गोयात्मकस्य प्रणएवस्यादित्या- त्मना द्रष्टदयतामाद, Wat वा श्रादित्य sary उद्गीया-

ce भेव्यपनिषत्‌ | | € प्रपाठकः |

भारूपं विगतनिद्रं विजरं विष्ल्यु चिपद्‌ व्य एनः पञ्चधा ज्ञेयं निहितं गुहायामित्येवं दयादमूलं चि- पाद्रह्मशखा आकाशएवाय्वग्न्युद्‌कभृम्यादया रका-

वयव खरार Tae) एष आदित्य एव प्रणवः भरता द्ग Wa Breit cad fe wre कान्दाग्यश्रुतिरित्यथः। एवं स्तुत्या मरसरोरतमादित्यं पनविगशिनर्ट गणान्तरविश्षटतया ध्याना, उद्नयमित्यादि्ना, कन्दागानामद्भोयमत्यवयव- त्नेद्गोयं बद्भुचानां भस्तान्तगतप्रणवाख्यं प्रणेतारं प्रक्पण तत्तत्क्भणतं प्रवतयतारमत एव प्रणवाख्यसिद्ययः, भाः प्रकाशा रूपं BEd यस्य म neue, विसता नित्यानित्य निदत्त fazisfaat तमारूपा waa a विगतनिद्र, वि- जग जरारदितं सद्‌कसट्पर्मि{ति यावत्‌, faraway, विमतग्ड- त्य॒मविनाशििनं, चण पदानि यस्य जाग्रच्छद्रसुपृन्नाख्यानि प्राणषूपस्य wynuftfa चनाक्याण्यान्यादिव्यरूपस्य म चिपदस्तं विपर्द्‌, चौष्छक्तगाणि यस्याकागाकारमकारा- स्यानि प्रखवद्ट्पस्य स व्यत्तरस्तं च्रं, पुनः पञ्चधा Wa -वचिन्तयता गदायां देच्कुदरषूपायां निदितमाथितं ददा- mata प्राणापानादिखू्पेण पञ्चधा ज्ञयमित्य्थः दल्यते fe wre रृणव्रिघधायिनी afaftfa शषः एवं विशषितमा- मित्यननेतद्‌पासीत{ति वच्छमाणेनान्ययः । उक्तविश्षणस्या-

~ ~" ee ee = ~~ "न

† tata ta eta लि{ख्ति।

€ प्रपाठकः | | दीपिकासद्हिता। co

ऽशत्यनामेतद्रद्यैतस्यैतत्तेजा यदसा आदित्य AT- मित्येतदष्टरस्य वेतत्‌ तस्मादमित्यनेनेतद्‌पासीता- जखमित्येकाऽस्व सम्बोधयितेत्येवं चाह । रतदेवा-

दित्याव्मना uread विशेवता थ्येयमित्यभिप्रेत्य areata कचाः परनब्रह्मुप्रण्वयाः मारश्यूताऽयं सवितेति awfeara- माविष्कराति Renal. He विकागरातोतं परं ay मृत्वसुपाद्‌ानं। नदद aM GEA fafenfa च्िपाद्रद्यति, ज्रिपादम्याण्तं fzaifa मन्भागप्रकाश्िते पिकारातोतं FRI वाच्यप्रपञ्चुग्यारलमाद्न Hs मन{मत्य्थः। अम्य शाखा अ्काशाद्खा विकाराः, ग्दम्याद्‌य दृत्यादिपदन चरा- चरग्रदः; fue प्रम्द्धियं | -एव॑नत्तणः एको ब्रह्माण्डल- am: समष्टिपिष्डाऽव्रल्पनामा quia स्धास्यतोति faa AACA SNYGASH TU | UTarysa sna was A AGATA तत्मऽन्यद्‌ व्ययः, तयाव काठकस्चतिः “Bia- Hal च्रवाद्शाख VOM सनाननः। ata Na तदद्य तदवाश्टतमुव्यतेः इति। एतस्य मववाच्याययतया सर्वात्म कस्य ब्रह्मण एतत्‌ तजः WATW. मार Taye: | किमित्युच्यते यद्मा आदित्या चाऽसावादित्य. weg vara दति याजना। सवंवाच्याधिष्टानच्रद्धसारतमद्ा सर्ववाचक्राधिष्टा- नप्रणएवसारताच्चास्यापदि्भति शआराम््यतदचरस्य Safeta एतत्‌ तेजा यदसा आदित्य दति Van याजना) आङ्ारा-

ce मेन्युपनिषत | [€ प्रपाठकः |

छर पुण्यमेतद्‌ वारं परं । रतद्‌ वाश्रं eat या यदि च्छति तस्य तत्‌ ॥ ४॥

ATTA सखनदत्येषास्य तनूया sifafa स्त्रोपुन्नपुसकति लिङ्गवत्येषाऽथाधिवायुरादित्या इति दित्ययारुक्रं मदिमानमनव्योपास्यलं सिद्धमुपसंदरति तस्मा दिति। एतत्‌ प्राण्णदित्यात्मकं तत्वमजसखरमपासीतेति सम्बन्धः| इतिशब्द उपासनविध्यनवादममाष्ययः। प्रणवनोापाभनवि- धिस्तुतये प्रणवमादाक्टदादिवाक्यम्‌द्‌ादरति एकोऽस्येति । AQ प्रणवस्य एकः HAL सन्तः *सम्बोघयिता मा दावध- प्रकारका विद्यते इत्यवे wre कटश्तिरित्यर्थः। तमेव aia कि्चिदत्तरभदेन पटति vwafefai vazatat WUT, TH} uy पष्छकमसु प्रयज्मानभित्ययंः, एत- देवात्तरं पर परब्रह्मप्रकाणकं माक्तद्‌ त्यथः । किं वदना एतदेवात्र Wat ममेष्टदमेतदरव नान्यदिति नित्य तत्परः सन्‌ या यदिच्छति waz वा Hid वाफसं तख तद्धवत्यरेत्ययेः ॥ ४॥

एनरप्यपास्यस्यात्मना गणान्तरविघानायातत्तरोाऽनुवाकः “शश्रयान्यचाप्युक्त ° आअलरमिति'' इति। अस्य प्राणादित्या- HA एषा तन्‌ स्तनुः BAI शब्दवती | सा AAA त्राह चा

* सम्बन्ध्यिते[ति tatu: |

é UNIS! | | दीपिकासह्िता। ue

भाखत्येपाय Tat रद्रा faufcafyafaaaura TMeiat zfanfatieaiia इति मुखवत्येषाथ waa: सामेति विज्ञानवत्येपा wea: स्वरिति ला- कावत्येपाथ भूतं wa भरिष्यददिति कान्लवत्येषाथ प्रराऽिः खया इति प्रतापवत्ये्ायानमापखन्द्रमा इत्याप्यायनवत्येषाय वुद्धिमनेरऽदडइारा इति चेतन- वत्येपाय प्रखाऽपानेः च्छाना इति प्राख्वत्येएत्यत पमिन्युक्तनेताः प्रस्तुता ऋर्विता अर्पिता भवन्तीर्सेव

--------~-- ee ~~न ____.---~ ~-----~------ - --------~---- ~ ~~~

Sana STEITEG तनुरूद्‌ात्तानटातत्तम्दरितरूपचं- WMaCTATURITT खनठतोत्यथः। ywuarguagaivifey waa fax जिकमवयवश्ण विभच्छ प्रणवादयिनः स्वरनवत्या- चात्मतामापाद्य ताद्कूप्रणवतनत्वन WMTW, aafaey wufafa marae: | येषां ये खभावमिद्धा घमा- सस्तदल्येव(ति wararsarra:, दति यतः यतः Arfaar- कमार एताः प्रसुताः खनवत्याद्यास्तनताऽसिताः पाज- ता; स्तुताः प्रप्तिः प्राखणदिव्याद्यनि विभ्षण्लन रुम{प्लिः समारापिता भवन्तोल्येवं fe are एतमयं प्रद्मश्रनिरित्ययः) तास्व पटति एतदा दति। पिप्यनलाद्‌ wate: सत्यकाम fae wate दं सुत्यकाम आममिल्यतदक्षरसिति यद्‌ स्ति

uae एतदेव परञ्च ब्रह्म wate ब्रद्यति विद्धौति। परा-

N

९० मेन्युपनिषत्‌ | [ ¢ प्रपाठकः |

Wieae सत्यकाम VAN ब्रह्म यदोामित्येत- दक्षरमिति॥५॥

AMAA वा इदमासीत्‌ स सत्यं प्रजापति- स्तपस्तघ्ानव्याहरद्नभवः स्वरित्येषेवास्य प्रजापते स्थविष्ठा तनया लाकवतीति स्वरित्यस्याः शिरि ना भिभुवोा भुः पादा आदित्यश्चक्षुः | चक्षुरायत्ता fe

Pon a AN NA Nl A me Ae er A Prt ster arp Sp PPP a nA

परब्रह्मज्ञानापामनयारालम्बनमेतदवाचरमित्यथः॥ wi एता प्राणादित्या एता उपासोतामित्येतदत्तरेण are- fafa: साविच्या चति यत्‌ दछत्रमृपन्यस्तं तच प्रणवापकितिा विशेष; सवं उक्तः, दद्‌ानों व्यादहत्यपेङ्ितिाः विगरेषस्तदुत्पत्या- दिप्रशंसनेनाप्पादनोय इत्युत्तरोऽनवाक आरभ्यते “श्रया- व्यातं ° we” इति। च्रयति व्यादतिव्याख्यानारम्ायः।

[>

ददं Vea] पूवैमव्यादतमणब्दनिदिं्टं 8 ala, सत्यं स प्रजापतिरिति सम्बन्धः सच्च त्यद्धत सत्यं पञ्चश्रतपरिणामा- त्मकमव्याहतमामोत्‌ | तदा सख प्रजापतिस्तेलेाक्वशरीरो ब्रह्मा तपस्तश्चा प्रागादितसंस्कारोद्ाघकमालाचनं कछला waa: खरित्येवमनव्यादरदनुक्रमेणाद्धारितवान्‌ पादनाभिशिरिः- प्ररेशानालभ्य श्रभुवःखरिति क्रमेणाचारितवानित्य्थः। wa स्पछाच्चारणे देतुमाद Usa लाकचयात्मिकास्य प्रजापतेः ख

विष्ठा स्टृलतमा तनु; शरोर या लाकवतोति पूवानुवाके-

€ प्रपाठकः | | दोपिकासदडिता। ९२९

पुरुषस्य महतौ मात्रा चक्षषा we माचाश्चरति सत्यं वे चकषुरक्िखवस्थितेा हि पुरुषः way चरत्येत- स्मात्‌ भूभुवः स्वरित्युपामीतानेन fe प्रजापतिर्विश्वा- त्मा विश्वचक्षरिवापासिता भवतोत्येवं यारेषा ब

~ " ~~ ~ -*=---- ----~-----~--- - ----- - -----~-~-------- ---------- ~ Se Arcane: om wiaelec! cet = = me ~ -- ~ ~+ ~ -~-~- ee eee ~ =

ऽवा चमित्यध्याद्ारः। तच का व्याहतिः किमङ्गवाचिकंल्येत- fauna खरित्यादिना। श्रस्यास्तन्वा;ः। एवं व्या इत्यत्यत्तिं तद्‌ यद्चोपरिण्य प्ररतस्यादित्यात्मन उपास्यस्य aaa वक्तु व्यादहतिशरीरप्रजापत्यवयवनां तस्यापदिशति ्रादित्यख॒च- रिति। सवाङ्गषु way: प्राघान्यमृपपादयन्नादित्यं महोक- tifa “चक्षुरायता ° उपासतः इति। were व्यवरदतुः मदत अपरिमिता माचा मोयते ज्ञायत दति माचा विषयः मितिगेव वा माचा favafafs:, fe निशितं च्ञरायत्ता चच्रधोना। saad लेाकप्रमिद्धोपपाद्यति fe यस्मादयं परुषञख्क्तषा मात्राः favafgcfa दूरस्यानपि निन्नान्रतसम- विषमदेशानपि प्रतिपद्यते, अतयन्तरायत्ता परुषस्य मतो AIAG | प्रजापतेमस्याङ्गवेनादित्यं मदोरुत्येदानीं साचा- देव प्रजापत्यात्मतां सम्पादयति सत्यमिति। वै प्रसिद्धं aa: सत्यं चक्ष्ट्टस्य सत्यलप्रसिद्धेः प्रजापतिरपि सत्यं सत्पदात्म- कजेलेक्यशरोरलात्‌, अतशक्त्रादित्यः सत्यमिलटक्ते सत्यात्मा प्रजापतिरादित्य TER भवनोति भावः। Way: सत्यलमप-

ष

CR मेन्यपनिषत्‌ | |€ प्रपाठकः)

प्रजापतेविश्वश्त्तनूरेतस्यामिदं सर्वमन्तरहितमस्मिंख

सर्वस्मिन्ेषान्तर्हितेति तस्मादेपेापासीत ॥ € । तत्सदितु्वरेण्यमित्यसा वा आदित्यः सविता स

वा एवं प्रवर णीयः खत्मकामनेत्याहव्रह्मवादिनेाऽथ

द ~ -----*~ --- -~ ~---~-~-- et ~

पादयति श्र्षिणणेति। चरत्यविसंबादितया fe प्रसिद्धमेत- दित्ययः। उपसंदरत्येतस्मादिति) उक्राद्धेतारित्ययः। अनेन दि व्यादव्यात्मतयादित्यात्मोपासनेन fags खयं दूव विश्वात्या प्रजापतिरुपासितेा भवतीत्येवं wre ale para रमिति शेषः किमादति तदाद एषेति । एषा वे पुवाक्ता खयरूपा प्रजापतेब्रह्मणा fad विभर्तति faawa तन्‌; W- रौर । क्यमस्या विश्ख्क्वमिति तदाद एतस्याभिति। एत- at तनो इद्‌ सवं दृश्वमन्नातं HS श्रादित्यप्रकाशाच्छा- दितमेव सवमित्यथः। aufaig safe gw विषये एषा तनुर न्तद्िता तत्तद्यग्रकागश्रकलेन तत्तद्‌ात्मतामापन्ना सती mada: परिपुणा न दृश्यत श्त्यथैः। यद्रा प्राणरूपेण सवंस्मन्नेषान्तहितेत्यथः | व्यादतिगृणविधिमृपमं हरति तस्मा- दिति) एषा व्यादव्याल्सिका तनरका तखादेतां तधेापा- सतेति चाजना ॥ ६ ॥

wart ua प्रतिज्ञातां माविचरीशरीरताञ्चासपपाद्‌- यितुमत्तरानवाक www ("तत्सवितुः ° ब्रह्मवादिनः

~ ~~~ ----~---~-----~-~---- "~~~ ~~~ - ~ ----- ----------- च

* प्रचरणौय इति पाठान्तर |

rt nearer

द्‌ WAIST || दीपिकासहिता। ९३

भगा देवस्य धोमदहीति सविता वे दवस्तता येऽस्य भगाख्यस्तं चिन्तयामीत्याहङ्ह्यवादिनेऽथ धियो at नः प्रचोदयादिति gear वे धियस्ता येऽस्माकं प्रचा-

~~~ - ~~~ ------~------"~-----------------~~न-न------------- ~~~ ES Pa aS Te

दति। let मन््प्रतैकान्याद्‌ाय व्याचष्टे aafeqitu- fafa प्रथमः पादस्तस्याजाऽसा वा दृत्यादिनाच्यते। तच सवितुखल्संरूपं उरे मित्यन्धये सवितुरिति षषी wd तेतन्य{सतिवद दिवरितस्वा्ेति मला सविटप्दायमादासेा वा दति) wat a प्रयिद्धा जगद्‌ वभासकलेन विभाव्यमानः सतिता मवितुरिति मन््पद्‌नाक्त Ta: |) वरष्यणन्दायमाद् सवाद्ति) मये म एव सविता, एवं ययाक्तात्मखषूपण प्रवरणीय प्रक्पेण तद्‌कनिषटतया प्राख्नीयस्तद्‌ात्मभावना कायति यावत्‌; कंन आत्मकामेन, काम्यत दरति काम आत्मैव वामः प्राप्यो यस्य स आद्मकामस्तन saa खाभापिक- स्छरूपएविभावकामेन ति aaa इत्याद्व्रह्मवादिनेा ब्रह्मव- दनशेला वेद्‌ाथ॑विद्‌ इत्ययः) दितीयपादप्रतीकारमाथाऽ- UUs: | भगा देवस्य धोमरीति प्रतोकयग्रदणं | तच द्‌वपद्‌- स्वा्थमाद सविता 4 द्‌वः। सवितेव देवशनब्दायेः, सणएवदया- तनादव उच्यते चापि wager न विवक्तितः। ततस्तस्मात्‌ GAAP SS सवितुभ॑गेाख्यो वयाख्याखमानभगशब्द- वाच्य श्रात्मा तं चिन्तयामोति धीमदोत्यस्ाथैमाङ्नह्यवा-

६० मेव्युपनिषत्‌ | [ € प्रपाठकः।

दयादित्याहत्रद्यवादिनः। अथय भगा इति येह वा अमुष्पिन्रादित्ये निहितस्तारकाऽक्षिणि वेष भ- मास्या भाभिगंतिरस्य दीति भगा भजयतीति ay भगा इति रुद्रो ब्रह्मवादिनाऽय भ दति भासयती-

-- --~--- ----~ ~-~~--~~----~~~-~-----~---~-- --~-----~~-+---~-~------------~--------

दिन दति) पूववत्‌ चिन्तयामीोत्येकवचनमयतः पयायनिद भन- पर नतु NAM ANI ङ्व चनस्यैकव चनान्ततेनो प्रद VATA, “वयं स्याम पतये रयीणां" इतिवत्‌ कर्चक्येऽपि मन्त्रेषु बज्- वचनप्रयोगस्य BATA चचरादिकरणापाधिभदनेकस्मिन्नपि बद्धतवमम्भवादेति Ba) अथ ठतीयपादग्दा धियायोानः प्रचोदयादिति धोणन्दाथः प्रसिद्ध ware वृद्धया वै धिय fa) श्रन्तःकर्‌णटत्तय THU | ताः वुद्धौरस्माक- waza यः प्रचादयात प्रष्टं प्ररयवित्याशिषि लिङः दत्याङ्रिल्युक्राथं | तथा चेत्यं मन्तयाजना, AT देवः सविता तस्य सवितुर्दवस्य तदरण्यं unre वयं धीमहि a ar धिया घीः प्रचाद्यादिति। यदुक्तं मन््व्याख्यानेऽसा वा दित्यः सविता, सविता वै देवः, यस्य भर्माख्य इति च तचादरित्य- सविटभगंशब्दान Ware ईति तान्‌ यास्यातुमारभमाणेा ऽतिगदनार्यवाद्धर्मशन्दायं तावद्‌ाद “श्रय म्मा = भम॑" दति। य पद्व्शिषा्थ उच्यते भगं दति, काऽयाऽयमेवयोा दय एववे य आदित्ये तिष्ठन्‌ aaqufa तिष्ठन्निति च

प्रपाठकः, दीपिकासह्िता। ८५

मान्‌ लोकान्‌ र इति रञ्जयतीमानि भृतानि ग इति गच्छन्त्यसिमिनागच्छन्त्यस्मादिमाः प्रजास्तस्माद्धरग- त्वाद्धगंः। WAT स्यमानात्‌ EU: सवनात्‌ सविताऽ-

त्यन्तर प्रमिद्धाऽमुद्धिन्नादित्ये मण्डलात्मनि fafea: afa- feawatfafu चत्तमण्डले वा यस्तारकः छृष्णतार का पल- त्तिताऽन्तयाम्येदेव एष vata दृति। मरगलमस्य कथयमि- त्यपे्ायां तन्नाम निवक्ति भाभिरित्यदिना। भाभिः fa- ररीरयिष्ठानधर्भैरस्य गतिर्गमनं faqaarfarafa व्यत्पत्त- aa gaa निव॑तनमित्ययैः। निवैचनान्तरमाद भर्जवतौ- fai वा sual भजयति जगत्‌ संदरतोति रद्र भगं दति ब्रह्मवादिन आहरति याजना दद्‌ानीं भकाररेफगका- राणं प्रत्येकनिवचनं wa भगाख्यां मरीकरोाति श्रय भ दृत्यादिना। भासयति तजामण्डलान्तगतचित्मकागेनेमान सवानेव लाकानिति भ दत्युच्यत दृत्यथंः। tata अतानि स्थावर जङ्गमात्मकानि प्राणनुगतचिदानन्दात्मना रज्यति प्रीएयति सुखासक्रं करातीति र उच्यत दत्यथः। afar सवकारणात्मनि सुषुश्चिप्रलयदाः war दमाः प्रजा गच्छन्ति लयं प्राप्नुवन्ति तथा ्रगोधषत्रोरसम्ादेवागच्छन्त्याविभव- न्तोति ग इत्युच्यत Tae | तक्माद्धासनाद्रखनान्नमनाच् भरगव्ाद्धगं दति सवात्मोच्यत tau ईदानौमारित्या-

९६ मच्यपनिषत्‌ | [ € प्रपाठकः।

दानादादित्यः पवनात्‌ पावनोऽथापोा प्यायनादि- त्येवं दाह । खल्वात्मना त्मा नेताखताखश्चेता मन्ता गन्तात्खष्टानन्दयिता कता वक्ता रसयिता घ्राता द्रष्टा श्रोता स्प्रश्ति च विभूर्वियहे सन्निविष्टा इत्येवं Be

~ न्प्र

दिनामनिर्वचनं कुवेस्तत्यर्यायगरब्दान{पि कांशखिनिर्वक्नि “mq ° Oe? दति। Wad पुनः पुनः खछयमानात्‌ सवनकरणात्‌ ख्यः, खया fe प्रातरादिसवनक्ता गमिद्ध Tau | सवना- दनादिनिष्पाद्नेन प्राणिनां प्रसवनात्‌ सविता । आद्‌ाना- द्धामरसानां wrest वाश्रादित्यः। पवनात्‌ पवित्रौकरणएात पावने वाय्यात््ाटेष इत्ययः । श्रथ चपि चापा जलमप्य- fame: | कुतः पयायनाच्जगद्‌ाणायनादित्यथैः। cad fe नएमनिर्वचनान्यभिप्रेत्यादाचायं THU: 1 एवं HRITTsar- क्रमाधिदवकं ad निरुच्य ठतीयपाद्‌ाक्तमाध्याल्मिकं ad निर्वक्ति “खल्वात्मना ° wre” दति। Beate: wwe: mat वा श्रम्डतमिति गुत्यन्तरात्‌ BATS: खलु प्राणद््प अत्मनः कायकारणसद्रातस्य नता प्रणोपाधिक Brae मर्त्यसद्वातमेटलेन तता विलक्तषणताद्‌म्ताख्य दल्य्थः। वचित्त- दन्यपाधिकञ्चेता, मनेदत््युपाभिना मन्ता, पाद्‌रपाधिप्रधानेा गन्ता, पायुपाधिनेात्खष्टा, उपस्छापाधिनाऽऽनन्द यिता, दस्ता- पाचिक; कती, वागिन्धियोपाधिका वक्ता, रसापाधिक्रा रस-

€ पप्रःठकः।| etfanafear | ९७

अथ यत देतीभूतं famed तच हि णाति पश्यति जिघ्रति रसयति चेव स्यश्रयति सर्वमात्मा जानीतेति

Tepe een ~~~ ~~ ~~ ----- eo ~ -- ---- --------- ---- -~ . -- ---------= -* --- eee er

यिता प्राणेपाधिघ्राता चचृरुपाधिक द्रष्टा श्रावापाधिः जआ- ता त्वगिद्धियापाधिः स्युश्ति Ger भवतीत्यथेः, चकाराद्‌द्या- प्यवसितादङ्ारेणाभिमन्ता चाच्यते । कौऽयमेवं व्यपदिश्यत saa wie विभुव्धापका विग्रहे ददे सन्निविष्टः सम्यगभि- मानितया निविष्टः खष्टवेश्वरो देदमनुप्रविष्टः म्राणान्तःकर्‌- णेन्द्रियेपाधिभमिनौनाव्यपदोशभारभवति स एकः सवेनृद्धि- प्रेरक श्रात्मापास्य दत्यभिप्रायः। इत्येवं यादेत yaa नन्वेकस्यात्मनाऽनकोापाधिरुतः BATH, इत्ययक्त प्रतीय- सानप्रातिखिककार्यमदनात्मभेदस्य प्रामाणिकलादिति प्रास- fea राद्यं परिदतुंमात्मानात्मतच्ं निरूपयति “sy aq ° azarae’ दति। wad सति श्रात्मभेद्‌ श्भा न कायति मषः! यच द्रतोश्रतं भेदमापन्नं विज्ञानं चित््रकाशस्तच fe तस्यामवस्थायां जाग्दाद्रौ प्टणाति पश्वतोत्यादिव्यपदभश- मागात्मा भवति न खभावत दत्ययेः। कथयमेतद्‌वगम्यत दति तचाद सर्वमात्मा जानोतेतीति सवं सव॑न्द्रियद्वारं खवदार- जातमात्मा wa एव जानोते खात्मेकनिष्टवन प्रत्यभिजा- नाति, दइतिदेतानं परमायै He TUM 1 तथाच Bayar नच्राक्तेत्येवापासोता् wa wa एकं भवन्तिः दल्युपा्युप- रागपरित्यागेन सर्वापाय्येपललितमेकमात्मानं निरुपपदेनात्म-

O

€< मेच्यघनिषत्‌ | [ € प्रपाठकः।

यचादैतीभूतं विज्ञानं कार्यकारणकमनिमुं्तं निवे- चनमनोपम्यं निरूपास्यं किं तद वाच्यं ॥७॥

oe eer ener

en EE EN RR TES AC AL, A A ER AR RAEN

शब्देन fafeufal लेके Wage रूपमद्रा्तं सोाऽदमिदानीं रसनेन रसमनभवामीति प्रत्यभिन्नञानुभवः प्रसिद्धाऽता नात्म- azugfa भावः उपाश्यन्वये मेदद्शनं व्यपदेणभेद्‌ञ्चोपपाद्य agfata तद्भातिरेकम्‌पपादयति यतच्रादं तौश्वतमिति। aa यस्यामवम्धायां Byala सवापाध्यपरमादद्रेतीश्चतं विज्ञानं ततरत्यथ्यादारः तदा कार्यकारणकमभिविंषयकरणक्रिया- भिर वच्छेद कौनिंमक्तममंस्यषटं अतएव निवचनं विगेषसजज्ञा- away चरनुपममेवानापम्यमुपमारदितं war निविशेषमि- au.) श्रतएव निरूपाख्यमप्रमेयमिदं तदित्युन्नेखायोग्धमि- स्यथः । किमेवं निषेधमुखेनाच्यते, इदं तदिति कस्मान च्यत दति wed, किं तदिति) away तथा वक्रमित्यत्तरमाद्‌ च्रवाच्यममिति। सवैवाग्व्यापारोापरमे यदवशिव्यते सवापर- aafaaa तदद्धेतं विज्ञानं स्राभाविकमात्मरूपमिति भावः, तया च हृददारण्यकं ‘ay fe देतमिव भवति तदि- तर इतरं uefa’ दत्यादिना दैतदभर॑नस्याभासतामक्ता "यत्र त्वस्य सर्वमात्यमेगश्डत्‌ तत्‌ कन कं पश्येत दत्यादिनाऽदेतमात्म- तत््वमपपाद यति युतिः । तस्माद्नामरूपक्रियस्यात्मनोा नाम- eufaat श्रविद्याकन्तितप्रपञ्चापाधिनिबन्धना एवेति परमार्थ दति॥ ७॥

¢ प्रपाठकः || atfuareafear | ee

uy fe खल्वात्मेशानः WAT ee: प्रजापतिवि- असक्‌ हिरण्यगभः सत्यं प्राणा हंसः शस्ता विष्णनो- रायणेऽकः सविता धाता विधाता सम्राडिन्द्र इन्दु- रिति। य रष तपत्य्चिरिवाभभिना पिहितः agat-

यद्यप्येवं शारोरस्यात्मना न भेदः पारमा्थिंकसतथाप्यधि- टवादादित्यात्मन द श्रादयं भिन्न दति wet वारयन्‌ श्रव नद्भदयाऽपि विग्छतयदइत्येतमेव मदोकराति “ug fe wer त्मेशानः ° इन्दुरिति" इति। य ईशानादिभिः ण्ब्देव्यप- दिश्यते श्रुतिरखतिपुराणेषु म॒ एष fe खल्‌ यः पूवानुवाकान्ते निदिष्ट एष एव नान्य दत्यथः। तच रद्रान्तस्तमःप्रधानमाया- पाधिकः, दंसान्ता रजःप्रधानमायेपाधिकः। शास्ता विष्ण- नारायण इति ग्रषद्धमन्वप्रघानमायोापाधिकः। जगत्संदारष्- {छ स्थितिरेततयाभिव्यक्त विशे षास्तत्तत्छञ्ज्ञाभाजा ये जायन्ते ते सवैऽपयमात्परत्यभिप्रायः | श्रयमेवाकेऽच्येः पूज्यः सवेतत्या- लाश्रयतात्‌, तथाच wha: “UT ar ्रश्यमघोा य एष तपति तस्य संवत्सर ्रत्मायमद्मिरकःः' (weateaes) दति। सविट- प्रब्द व्याख्यातः अयमवात्मा एयिव्यादिरूपेण घाता we धारयिता, विधाता पिचरादिखूपेण पुचादोनां निमाता, eae मावभोमे TAT, TH: स्वरार्‌ स्वगाधिपतिः.दन्दु्चद्रमाःप्रसि- द्धः, एते खवेऽेष एवात्मेति । किञ्च न कंवलमेतावत्‌ “व एष °

¢ 2

aaqufaaa_| | € प्रपाठकः)

au ददिरणए्मयेनारडेन ! wa वा जिज्नासितव्या- FATT: सर्वभतेभ्याऽभयं द्वार ण्यं गत्वाथ बहिःकछ-

अक न ननन क --- ~ -- * १ . S75 the <=

fermaaea”’ इति) यस्तपति जगद्भितर्पति सविता साऽपेष -एवेति याजना । कथं afe स प्रात्मरूपेण न विभा- व्यत zea आदाद्चिरिवेति। चथा मदता ज्वालाजरिलेना- fasta: दीपे मन्दः fafea आ्राच्छनेा भवति एवं सद- खाक्तेणानेक च्छटद्रवता दिरण्मयेन तेजामयेनाण्डेन मण्डला- aaa ब्रह्याण्डेन वां पिदित श्राच्छादितः, श्रता नात्मरूपेण दृश्यत Tas | तथाच AAA, {दरण्मयेन पात्रेण सत्य- स्थापितं मखं" दति । यस्माद्‌ यमात्मैकाऽप्येकरूपेाऽप्यपाधि- मिरनेकाऽनकरूप द्व च विभाव्यमान उपाध्याटतनिजखसरू- पस्लखात्‌ ममृच्तभिरावरएनिराकरणेन ATMA यत्न ATES दत्युपदि शति “एष वा ° उपलभेतैनमिति' इति । एष एवा- ध्याद्माघिद्ैवरूपण विभाव्यमान चात्मा किखरूप इति जिज्ञामितये ज्ञातुमेष्टवयः, तत्तच्चज्ञानं सम्पादयितुं गरूप- स्तिः aimee: | विन्ञानसम्पादनप्रकारमादाऽचेष्टवया गृरू- पदिषटवाक्यमर्य द्‌ामाश्चित्याच्चेषणेन मननेनावधारणोय इत्य- ei तच "वेद्‌ान्तदिज्ञानसुनिखितायाः सच्यासयोागाद्यतयः ्रद्धसत्वाःः दति शतिमाित्य सल्यासमात्मज्ञानाङ्गमुपदि- श्राति apa इति) सवेष्ठताभयद्‌नं सन्यासः सच कमं

द्‌ VASA: | | दीपिकासहदिता) Yok

त्वेद्द्रियाथान्‌ +स्वाञ्शरोरादुपलभेतेनमिति | विश्- रूपं हरिणं जातवेदसं परायणं ज्योतिरेकं तपन्तं |

_ ~ ~ --~-----~-----~- ----- -- ~ ----- -------------- ----~ ~~

an te ¬ - --- re er ee re rete

gfqmaan: तं श्वेत्ययः. सन्यस्य गरुभ्यः सन्रह्मचा- fray श्रवणमनने सम्पाद्यानन्तरमरण्यं विजनं दशं मनः- प्रसाद्करं गवाय AT TRA aga दूरतः रवा- न्तःशरीर एवात्मानमन्विख निदिष्यासनं कुवन्‌ खाच्छरौीर्‌ात्‌ म्यृलदूच्छलच्एादेनमात्मानमुपलभेत साक्तात्तारवान्‌ भवे- दित्यर्थः। इतिशब्दः प्रासङ्गिकापदेशसम्यर्थः इदानीं yaa प्राणादित्ययारेकले प्रञ्नोपनिषद्रतं रन्लमुदादरति “famed ° दर्यः दरति) at दितोयान्तानि पद्‌ानि प्रथमान्तत्ेन विपरिखेयानि, उदयतीति क्रियायोागायें। विश्वानि नीलपीतादरौनि रूपाणि यस्य स विश्ररूपः शरसा वाश्रादित्यः पिङ्गल एष श्एक्त एष नील एष पोत एष लोादि- av दति श्रुतेः। इरति सवेषां प्राणिनिमायूंपि भमन्‌ वा रसानिति दरिणः। जातं जातं वेत्ति सवेप्रटत्तिसाक्ितयेति वा जाते जाते विद्यते सवदेदगताग्ररूपेण सतचक्तरधिष्ठाटले- नेति वा जातवेदाः) परमयनं परायणं सवेभासामाश्रयदति यावत्‌ ज्योतिरेकं ज्योतिरात्मना एक Tae, यद्वा च्यातिः प्रकाशसखभावः एकोाऽदितौयः खयं एकाको चरतीति Wa: तपति aa सन्तापयति शषयतीति तपन । सदस्तर्‌ भ्मिरपरि-

---- --*--------= ~~~ 4 conit

* खाच्छरसोररदिति टोकापाठः |

YoR aay faaa_| | € प्रपाठकः।

सहखरश्सिः शतधा वर्तमानः प्राणः प्रजानामुद्‌ दत्येष खयः॥८॥

तस्मादा रुष उभयात्मेवंविदात्मन्रेवाभिध्यायत्या- maa यजतीति ध्यानं प्रयोगस्थं मना विदद्धिष्टुतं मनःपृतिमुच्छिष्टापदतमित्यनेन तत्पावयेत्‌ । मन्तं

= न ee re ~ ~~

---------~-----~ - ~~~ ~ "~~ "~न ~

मितकिरणः शतधा अनेकधा प्रति प्राणिनां प्रतिमां प्रतो त्यभिमुखतया वतमान एष सन्दश्यमानमण्डलम्यः खयः सविता प्रजानां प्राणेऽन्तरात्मा उद यत्य्धच्छल्य॒द याचलादि- ति मन््पदानामथः। तथाच Aaa; सुर्य wal जगत- स्तस्थुषख्च' fan ८॥

तदेवं प्राणदित्यात्मनोऽम्तबदिश्च विचरतः प्रजापतेः कार्य ब्रह्मणाऽनेकगणविशिष्टस्यादगरहए प्रत्यगात्मतयापासनं प्रणव- व्याहतिसाविच्यनुबन्धमपदिश्च तननिष्टस्यापासक्खयापस्ितान्- भेजने कतेव्यविभरषमुपदि शति “aware तत्पावयेत्‌" दति, एष ual. प्रत्यगात्मा चस्मादुभयात्मा म्राणादित्यरूपः तस्माद तस्माद वेवित्‌ पवाक्तप्रकारेण प्राणादित्यात्मविदात्मन्ने- वात्मनि खखरूपाभेदेनं वाभिष्यायत्याभिमुस्येन प्रत्यक्तया प्रणादित्यो ध्यायतोत्यथः। तता यद्यजति पूजयति तन््- हिमानमाविष्करोति तदप्यात्मन्नेवेत्ययंः। दति एवंप्रका- रण ध्यानं fagfged qa प्रशस्तमित्यन्वयः। किं तद्यानं

६ प्रपाठकः।| दीपिकासडहिता। १०३

पठति । उच्छिष्टाश्छिष्टापदतं यच्च पापेन cy sagan वसेः ufaaafa: सवितुश्च रश्मयः पुनन्त्वन्नं मम sea यद्‌न्यत्‌। अद्भिः पुरस्ता-

प्रयोगस्थं उपासनाप्रयोगे खितं वातं मनः तेलघारा- घण्टानाद्‌ादिवद्‌ विच्छेदेन दौोघंकालादरनेरन्तस॑मुपास्ये Aa निविष्टं मनोरूपं श्ानमित्ययः । एवं ध्यायतः पुमो ar मनःपतिमेनसे। दुगन्धा दुवासनत्येतत्‌ तन््नःपूतिमुच्किषटाप- तमित्यनेन वच्छम।रेन मन्ते तत्‌ तस्मिन्‌ काले पावयत्‌ पविचसेत्‌ एतन््रन््ाभिमन्तितान्नप्राश्नेन प्राणा्मिदाचवि- धिना च ओाघयेदित्यथः। “मन्तं पठति ° यदन्यत्‌" दति। weft खाच्छिष्टं चाच्छिाच्छिष्टम्‌च्यते तेना- ued, यदा उच्छिष्टं च उच्छिष्टापदतच्चेत्य॒च्छिष्टाच्छिष्टाप- Sana भोज्यं | पापेन पापात्मना पतितेन दत्तं BM, खत- खतकादा उप्तं मदतखतकिस्पष तत्खछामिकं कवा यदर्‌न्‌- मित्यर्थः | वसेार्वसुनानना देवस्य पवितं पावयिह, श्रधिर्वश्या- नरः सवितुश्च रश्मयो मम AI तदन्नं पनन्त पविच्रयन्त यदन्यच्च मम दुष्कतं पापाचरणं तच्च पुनज्ित्ययेः। wa मन्तेण खभेज्यमन्नमभिमन्य पञ्चात्‌ “श्रद्धः ° दधाति'' दइति। परस्तात्‌ प्राणाङ्त्यारम्भात्‌ qa याः खतिप्राप्ता श्रापा- ऽशानाङ्गब्ता च्रापस्ताभिः परिदधाति प्राणणदित्यरूपस्य सवा- aa. परिधानं वस्राच्छादरनमिरं क्रियत दति ता्िन्तये-

se मेव्युपनिघत्‌ | [ब्‌ पपाठकः।

त्परिद्‌धाति। प्राणाय स्वाहापानाय स्वाहा व्यानाय स्वाहा समानाय सवाहाद्‌ानाय स्वाहेति पञ्चभि- tfusretfa | अथावशिष्टं यतवागश्नात्यतेाऽ्धिभूय रवापरिष्टात्परिदघाव्याचान्ता भूत्वात्मेच्छानः प्रा राऽभ्रिर्विश्ाऽसोति च दाभ्यामात्मानमभिध्यायेत्‌।

दित्यः भ्रनन्तरकतेव्यं प्राणाग्मिदाचं मन्लविनजियोगेन वि- धत्ते “प्राणाय ° श्रमिजदाति'दइति। प्राणाय खादेत्यादिभिः पञ्चभिर्मर्नययापाठक्रमं मेज्यात्ररूपं सिद्धं द्रवयमादायाभि- सस्येनास्याग्न Feta जुह्यादित्यथः। “ज्रयावशिष्टं ° अ्रभिध्यायेत्‌' दृति! अय पञ्चप्राणाद्कत्यनन्तरमवभिष्टं efa- पयन्तमन्ने यतवाक मानौ wpafa यद्वश््टिमद्माति aan सनिति मैनमच विधोयते नाशनं, तस्य fafanr- न्तरत एव प्राप्तवादित्यथः। श्रताऽवश्िष्टसवानभाजनानन्त- रमद्धिरुत्तरापाऽ्रानाङ्गन्डताभिश्डंय एव पनरपि रूवेवदुपरि- टादुपरिभागे परिदधाति ताखष्युपरि परिघानदृष्ट क््‌या- दित्यर्थः 1 तथा च श्रुत्यन्तरं (तस्प्ाद्वा vagina: पुरस्तारा- परिषटाच्वाद्धिः परिदधति" ( कान्दोण्च्र ०५) दति पञ्चादुल्या- याऽऽचान्तः श्रता करमृखपादग्रद्धं विधाय विधिवद्‌ाचम्य IST ग्ल्वाऽऽत्मेज्यान च्रात्मानमोजान च्रात्मयजनं क्ुवन्नपासक दति चावत्‌ प्रणाऽग्मिरित्यादिवकच्छ्माणभ्यां मन्लाग्यामात्मा- नममिध्यायेत । मन््रद्रयं पठति 'प्राणाऽग्भिः परमात्मा वे

ह्‌ प्रपाठकः || दीधिकासहिता) १०५

प्राणोऽद्रिः परमात्मा वे पञ्चवायुः समाथरितः। स प्रीतः प्रोणातु विश्वं विश्वभुक्‌ । विश्वोऽसि वेश्वानशाऽसि fad त्वया धायते जायमानं | विशन्तु त्वामाहतयश्च स्वः

भि भा ० मा ता भ ० ~ = री पि eH

° च्रस्टतेऽमोति" दति । पञ्चवायुः प्राणापानादिपञ्चवायरूपः प्राणः प्रणेता शरीरेद्ियव्यावारयिता यः स परमात्मा वे परमा- wa ्रत्निरन्नम्बात्तः जाठरा देहं समाश्रित इति wargarsi- ना। Gat परमात्मत Te समाञ्चितः सन्‌ पञ्चवायुः प्रणाऽ्चि- ख नान्य दति याजना। We वैश्वानरो war प्राणिनां दद मारितः प्राणापानसमायुक्रः पचाम्यन्नं चतुविघमिति भगवत्‌- सरणात्‌) स परमात्माऽत्ता Wawa: सन्‌ विश्यं सवेमवभोाक्त- वगं प्रीणातु प्रोण्यतु यतः स विश्वभुक्‌ fax भुनक्ति पालयति sfa विश्यण्डगिति wana: | इ प्राणाग्ात्मन्‌ ववं वि- aisfa warsfa Sarat विश्यनरनयनादौश्वरस्मसोत्यथंः। कुता faaraa विश्नियन्तुतं चेत्यत are, fad जाय- मानं ल्या धायते लमेव खात्मनोा विश्वमृत्पाद्य पालयसि TAY | सवा आहतः Ar समन्ताद्धुयन्त दत्याङ्तयेा दवोंषि सवाणि at विशन्त त्वग्या[दता भवन्तु। किच्च aa स्वाः प्रजाः aa वं विश्राण्टताऽसि विश्वमम्टतयसि जोव- यसोति विश्राख्तस्सं यच aha सवाः प्रजाः ASAT TAU | sfaneat मन्त्रममा्िद्यातनायः। दद्‌ानोमवंविधं faz-

Lod मद्य पनिषत्‌। [¢ पपाठकः /

प्रजास्तच यच विश्वाष्टताऽसोति । wa a विधिना खल्वनेनात्तषनत्वं पनरूपंति ॥€ ॥

अथापरं वेदितव्यमुत्तरा विकारेाऽस्यात्मयन्नस्य यथान्नमननाद्‌ श्ेत्यस्योपव्याख्यानं | TeTAAT प्रधा- UAT स रव भोक्ता प्राकतमनं भक्ता इति।

a ert emma: A

gradi फलवचनेन प्रशंसति “ua न विधिना ° पनरू- ufa”’ दति। एवम्‌कप्रकारणानेन विधिनाऽत्ता विद्धान्‌ पन- tad न खलुपैतीत्यन्वयः। wa सव॑खात्ता भवति नान्ये- नाद्यत Tay he

यनरस्येव विदुषख्िन्तनोयान्तरं विगरेषमाख्यातुमारभतं “gytyt ° व्याख्यानः fal श्रयेत्यथान्तरोपक्रमायः) परं पूवाक्तात्‌ कमसन््रर्पाद्न्यद्वेदितव्यं चिन्तयित्यमस्ती- gui किं तदिद्टुच्यते अरच्यात्मयज्ञस्यात्मयजनरूपस्य भाजनस्य सम्बन्धी उत्तरा विकारा विकरणं Sy विभजनं काऽभा यथयान्नमन्नादश्च च्दनीयमनत्ता da विभजनं । कथमित्यत रद, तस्यापव्याख्यार्नामिति। तस्छान्रविकारस्य weayt- ख्यानं क्रियत इति शेषः। वच्छमाणविभागेनान्नमन्नादं चा- त्मानं चिन्तयेदिति तात्पयाथैः। तच किमन्नं किमनादमि- aaa तावत्छरूपत निदिशति “पर्षश्येता ° सुद्धा दरति" दति। प्रधानं प्रकतिजंगद्रीजमवयारुतादिणशब्दवाच्यं तस्या- न्त मध्ये तन्छन्ता प्रदत्वेन खिता weal उतनः परुषः स एव

६ प्रपाठकः।| दीपिकासदिता। १०७

तस्यायं भूतातमा छननमस्य कता प्रधानः | तस्मात्‌ चिगुणं भेज्यं मोक्ता पुरूषेाऽन्तःस्थः। अच दष्ट नाम प्रत्ययं। यश्मादीजसम्भवा fe पशवस्तस्मादीजं भोज्यमनेनैव प्रधानस्य Bs व्याख्यातं | तस्मा-

भक्ता wad प्रुतिकायमन्नं qe दत्यसात्‌ प्ररृतितदि- कारावन्नरित्यन्नानाद्‌सखरूपम्‌क्रमित्यथेः। च्रयादुक्रमन्रसखरूपं विभजते “त्वाय शतात्मा ° कता प्रधानः" ईति। aa पुाक्तस्य भेक्तर्ं FATT साभामः कष्यकरणसद्रात- eusa dry fe प्रसिद्धं, अर्य श्तात्मनः कता प्रधानः usta, साऽपि wry इत्ययः । उक्राथभारमपमंदारव्याज- नाद “तस्मात्‌ fang ° परुषो ऽन्तः स्थः" दति । चिगणं प्रधान- तत्कायरूपं मान्यं भाक्ता परुषः प्रधानान्तःस्थः Waa | उक्तव्यवस्थायां प्रमाणमाद “Ha दृष्ट ° प्रत्यय" दति) ep दशनं vad नाम प्रसिद्धं प्रत्ययं प्रमाणमच विद्यत इति शेषः। उक्रमय्मुदादरणेन बृद्धिमारोदयति “यस्नाद्रोज- समवा ° «Sra व्याख्यातं दति। पश्रदा fe गवाश मद्दिषपरुषाद्‌ यः qe fans मेाज्यल्ेन प्रसिद्धा warala- सम्भवाः सखबोजभ्तानरमपरिणामादिसम्भवास्तस्राद्रोजं भेव्ये- पाद्‌ानलाद्धाज्यं प्रसिद्धूमित्यरयैः। THe भोज्यलप्रदश्नफल- माद, waafal कायषु मेाज्यत्रस्य fagara कारणस्यापि तत्सिद्धं कायैकारण्यारभेदादित्ययेः। प्रमाणनेापफादिन-

» *

Pia

Yor मेव्यपनिषत्‌ | [ € प्रपाठकः

क्ता year भोज्या प्रछतिस्तत्स्या apr इति। प्राकृतमन्नं चिगुणभेदपरिणमत्वान्महद्‌ाद्यं विशे. पान्तं लिङ्ग । अनेनैव चतुर्दशविधस्य ATE व्या-

-----------~--- ae --*+- ------~------------ ae ~~ - ~ - ^~ ----- ------ ~ ~ ~~~ - ~ ae eee ` ^~

मथंमपमंदहरति “awTgrat ° ्ररुतिस्तत्स्यो aR ria” य॑स्य भोज्यं प्रपञ्चयति प्राकृतमन्नं < विश्रषान्तं लिङ्ग" दति। यत्‌ प्राकृतं प्रकतिप्रभवं कायरूपमन्नं तत्‌ चिगणमदप- fruraata सत्वादिगृणविश्षपरिणामलान््रदद्‌ाद्यं महान प्रकतेराद्या विकारा ज्ञानक्रियागरक्रिमन्भूच्छितः स श्राद्धा चस्य तन््रहदाद्यं। विश्रषाः विकारश्ब्दवाच्याः प्रथयिव्यादिमद्ाभ्चत- aU अरस्मद्‌ादिप्रत्यत्तयाग्या अन्तो यस्य तर्दिशषान्तं। तत्‌ agi, लिङ्गं लङ्घते जायते देतनसद्धावाऽननेति wars: श्रचतनं मेज्यूमित्यथः ) विषयाणां विश्रेषाविश्रषरूपा विभागः MMe: 'तन्प्राचाण्यविशेषास्तेभ्यो शतानि पच्च पञ्चभ्यः | va खता विशेषाः शान्ता घाराख Bary (atest) Tia वि- शेषाविश्रषरूपाणणं विषयाणां qi waar म्रत्येक- मिन्द्रियायषु याजयति “sada चतुर्दश ° व्याख्या छता भवतिः इति) बाद्यद्भिवप्रदरत्तिमागेा दशविघाऽन्तःकर्‌ण- टरन्तखातु विष्यात्तस्याश्तुविंसा मामं दूति waeufaur मा- HAMAS भाज्यलेन व्याख्या रता भवतोत्यथैः। प्रतिपा-

é TUTSH |] aifcarateat } १०९

स्या छता भवति | सुखदुःखमोदहसन्ञं ह्यन्नभूतमिदं जगत्‌ नदि बीजस्य स्वादुपरि ्रहेस्तीति यावन्न प्र- afa:| तस्याप्येवं तिर्ष्टवस्थास्व नत्वं भवति कौमारं यवनं जरा परिणामत्वात्‌ं तेदन्नत्वं। रवं प्रधा- मस्य व्यक्ततां गतस्यापलयिभवति तच बुद्यादीनि

~ =--~ ~~ =. = कद -------~-*- ---~ aie > ~ - eee oe icin 1 = ~-----~ +-~ ~-~-~----~~ rere ~ ~ ~~ ~ = ----- ---~ rere eS

दिताथं BIRT FETA “GAT GHTTASH ° या- aq प्रतिः" दति। सुखदुःखमादकरल्ात्‌ चिगुण्णत्मकमिदं जगत्सृखादि सज्ज्ञितमन्नग्रतं दि प्रसिद्ध मित्य; । THs dee स्वादनं aw परि ग्रदस्तावन्न भवति चावत्कायाकारेण न प्रतिः प्रसवः। amend fanaa भाव्यं दृष्टा कारणं प्रधानमपि चिगणात्मकं भाज्यमनुमेयनित्यभिप्रायः। यदुक्तं wi प्ररुतिकायस्य श्ठतात्मनाऽन्नलवं तस्या्यवस्थावा- afufaaanfa चिगणात्मकलमन्रलञ्च fagiaare °" तस्याप्येवं ° जरा ufturaaracaa”’ tia: ्रवस्या- चयमेव विभजते कौमारमव्यादिना। श्वस्थाचयस्य कायल साधयति, परिणणसलादिति। तदन्नत्वे तस्य ्छतात्यनेऽन्नलव fagfame: | कार्यद्वाराक्तं प्रधानमाज्यलं प्रपञ्चयति “gq प्रधानस्य ° प्रसिद्धं तस्यः इति। एवं वच्छयमाणेन प्रकारण प्रधानस्य व्यक्ततां गतस्य कायंतामापन्नस्योपलयि- भवति, FY तदाद तच WHY VARIG as खादन-

१९१० मन्यपमिषत्‌ | [ € प्रपाठकः

स्वादुनि मवन्त्यध्यवसायसङ्कल्याभिमाना दत्यथेन्दि- यायान्‌ पञ्च स्वादुनि भवन्त्येवं सवाणीन्दरियकमी- णि प्राणकमोण्येवं व्यक्तमन्नमव्यक्तमन्रमस्य निर्गुणे

ज wee = eee eet ner -- --- --------- =: ~~ =-= ~ ---~ = ee ee ~~~

माखादनं ग्रदणसिति यावत्‌ तस्मिन्‌ खाद्‌नि तन्निमित्तं बु- gieifa करणानि भवन्ति प्रवतन्ते, aguas: प्रघानकायं ग््यत इत्ययः । बुद्ादिखरूपं सध्ये खपदिग्रति, अध्यवमाय दति । fagafaat वुद्धरध्यवसायः, सङ्कन्नव्यापार्‌वद्‌- न्तःकरणं मनः agen, ग्रदद्ारात्थिकान्तःकर्‌णठन्ति- रभिमान tad बुद्यादिशब्दाथा दत्यथः। Wa वद्या Ba जायदूभाया{मिति चावत्‌ इन्द्रियायान्‌ शब्दस्पशेरूपरस- गन्धाख्यान्‌ विषयान्‌ प्रति पञ्च ज्ञानेद्ियाणि भ्रात्रवक्‌चचु- जिंद्धाघ्राणाख्यानि waa स्वादुनि भवन्ति उक्तान्‌ विषचान्‌ खदयितुं करणानि भवन्तीत्य्यः। उक्तमथ wala मसख्य- mia वाऽतिदिशति, एवमिति । सवाणि वाक्पाणिपाद्पाचु- पस्थाख्यानामिद्धियाणां कमणि प्राणस्य मुख्यस्य कमाणि प्राणएनापाननादोनि वचनादानगमनविसगानन्दान शरीर्‌- चालनादीन प्रति स्वादुनि भवन्तीति याजना। प्रपञ्चि- तमयमुपसंदरति, एवमिति । एवमुक्तप्रकारेण व्यक्तमन्तं fag, व्यक्ररूपान्नकारणलाद्व्यक्रस्य व्यक्तवदेवाव्यक्तमप्यन्नमन्‌- मेयमित्यथैः | अख व्यक्रादयक्तरूपस्यान्नस्य निर्गणा भाक्ता

ह प्रपाठकः। | दीपिकासह्हितः | ११९

भाक्ता मेक्तेत्वा्तन्धं प्रसिहं तस्य । यथाऽभ्िरवे 2- वानामन्नाद्‌ः सोाभेऽन्नमिनैवानमित्येवंवित्‌" सेाम-

re ~ ~~न ~~~ ~~ ~~ ~~ ~ "~~ gees ~

a ~~~" -* ne es ~~~

निविकार Blatt भाक्रत्य्थः। ्रन्तःकरणगरतचिदाभासा- व्विकाद्धाक्रव प्रतीयमानेष्ऽपि न खभाव्ता भाक्ता FTE एव सदेति भावः | तस्यात्मना भाक्तताद्‌ चेतनस्य सर्व॑स्य कायं- RITA व्यक्ताव्यक्त वाच्यस्य सज्निधिसत्तामाचण ख- चेतन्याभासेन व्याध लाद्वेतन्यं चेतनत्वं प्रसिद्धं vara fag ज्ञातं भवतोत्यथः। दृट्‌ानोमन्नाच्चरुक्रयाः प्ररुतियरूषयोाः सेमलमद्भिवं च ध्यायेदिति गणान्तरमुपदिशदि “aursfga ° Mian चतिःःदृति। carat मध्येऽरिरन्ादोाऽनस्यान्ना वे प्रसिद्धा चथा तथा मामोाऽन्नमदनीयं प्रसिद्ध दति याजना, तया च अत्यन्तं श्रय यत्किछचेदमाद्रः तद्रतसाऽटजत तदु माम एतावद्ा इद सवंमन्नं चेञान्लादख साम एवानमयिर- नादः" (हृदद्‌ाण्श्ण्द) दति। तथा चेवंवित्‌ यद्‌ा यद्ये नायते सेऽग्रि्दद्यते स सोम 1'एवेत्यचानरूपमग्रीषामात्मकं जगदिव्येवंविदश्चिनेवान्नयात्मनेव सामरूपमन्नमल्ति, अताऽन्न- दे षैरद्चिवन्न लिप्यत दत्यभिप्राचः। श्रनमिद्येवमितिपाटः प्रामादिकः यद्यसं पाठः सत्यस्तदत्थं याजना ्र्िरन्नाद्‌ः सामाऽन्नसिति यथा प्रसिद्धं अत्यन्तरे तथयेवाऽप्मिनेव साम-

tne न= ~~~ ~ -~-------- ---~ eet ee oR Re --

* gaanwafatefa रीकायां सम्मतः पाठः| + waquaenfata समीचीनः ura: |

११२ मे्युपनिषत्‌ । [ ¢ प्रपाठकः |

ass भृतात्माऽग्रिसंज्ञाऽप्यव्यक्तसुखा इति वचना- qe यव्यक्तमुखेन विगुणं war इति ये इवं वेद्‌ सन्यासी यागौ चात्मयाजी चेत्यथ यदन कञथिच्छुन्या-

cee ~ गन A me ---- ~~ , ~~ ~~ = -- - ~~न

ne ~न

रूपमन्नमद्यते न मयेत्यवंविदन्नदोपेनं लिष्यत दति arfa- भेतिकान्नान्नादयोरुक्तं विगेषमाध्याल्मिकयोारपि तयेोर्दश्य- ति, सामेति) अयं wala waa: कवलः सेामसंज्ञाऽनमि- त्यथः, Wa प्रधानं म॒खं भोाक्रुलादिप्रटृत्तिद्वारं यस्य स वचिदात्माऽव्यक्तमखस्तेन व्याप्नवाद्भूतात्माप्यव्यक्रमखः सन्नभ्मि- संज्ञाऽपि भवति। तया चायमयः, चिदाभासव्याप्रतया चि- दात्माभेद्‌नाव्यक्तमखतया बाहाविपयभोक्त SAIS sa qwarat fara सामसंज्ञाऽनमेवेति wae nafazia@isatiq: waar waupiatsafafa चिन्तये- दिति। waafsurt प्रमाणमाह, वचनात्परुष tia apy इति वचनादित्यन्वयः। एषमनान्नादविदं प्रण्सन्नस्मिन्‌ दशने पसः प्रटत्तिमुपनयति, या ईेवमिति। या द afaza- म॒क्तप्रकारोणान्नान्नादविभागं वेद्‌, स इत्यभ्यादा्ये, स सन्यासो अकनात्मदशों, न कवलं कमत्यागी west किन्वयसेवेति विद्या स्तयते, यागी चााङ्ञयागनिरताऽप्ययमेव, न aad nergy निविष्टः, ्रात्मयाजी श्रात्मसंसकाराथं यो यजते स अत्मयाजीो, तथा चशातपथौ रतिः सवा श्रात्मयाजोया वेदेदं मेऽनेनाङ्गं संस्कियत ददं मेऽनेनाङ्गमपधोचतेः इति,

€ प्रपाठकः | | दौ पिकास्षदहता। UR

गारे कामिन्यः प्रविष्टाः स्छशन्तीन्द्िधथाथांस्तददा न wafa ufazvia सन्यासी यागी चात्मयाजी aia ॥ १० ॥

पर वा रतदात्मना रूपं यद्‌ नमन्मये WA प्रासा थ न यद्यश्रात्यमन्ताऽश्रोताऽस्पृ्टाद्र्टाऽवक्ताऽघ्राता-

1 त + mee ee ee 1

प्रद्ययाजो चायमेव न यल्माचनिरत TAU के वा सन्या खी यागो चात्मयाजी चेति प्रसिद्धा यद्‌ात्मनायं विद्धान्‌ स्यत दृत्यपच्ायां तत्खरूपमाद, श्रय यददिति। waz नि- द्‌भ॑नमृच्ते। WAM जनश्रन्यान्तभेाने प्रविष्टाः कामिन्यः कालिनोः कामातुरा: wt: क्ञ्िद्‌तिधोरो न ante aga किन्तु ताः परिदरत्येव ager विद्ानिद्धियाथान्‌ प्रविष्टान्‌ द वाद्एगत्यापस्थितान्न स्युश्ति च्रनुरागेणन सीकरोतिस एव Baia यामौ चात्मयाजो चेति व्याख्यातं i इतिशब्दः प्रदशं- नायः विषयनिस्पृदाः सन्रधास्यादिशब्दवाच्या THU: |v ॥

तदेवं दण्मिरनवाकेरध्यात्ममधिदैवञ्च प्राणादित्योपाधि- दाराऽ<्त्मोापासनं सेतिकतव्यताक्रममुक्रिफलमपदिश्य तत्परि- HAT पूवप्रतस्येव प्रत्यगब्रह्मणञिदात्मनेऽन्युदयफल - कमनेकविधमृपासनभेदं वक्तु प्रकरणान्तरं Wada तचरा- नाधोनलात्‌ सवेप्राणिखितेन्रद्मद्श्यान्नोपासनं विधातुः aa- दिमानमाद “at वा ° यन्त्यन्ततः" इति । aad वै

ve मेन्यपनिषत्‌। [ ¢ प्रपाठकः।

ऽर सयिता भवति प्राणंशात्‌सृनतीत्येवं wre यदि खल्वश्नाति प्राणस्द्धा भूत्वा मन्ता भवति खता भवति स्पष्टा भवति वक्ता भवति रसयिता भवति घ्राता भवति द्रष्टा भवतीत्येवं चाह अन्नादं

Sn न ण मा न नि म म जाक

प्रसिद्धमेतद्च्छमाणएमात्मनः परमात्मना रूपं मतिविगरेषः । fe तद्यदन्नं ष्वप्राणिजोवमं प्रसिद्धमादनादद्रूपरं। कथमस्य परल, हि यस्मादयं प्राणा मुख्यप्राणप्रधानाऽयं सद्घाताऽन्नम- येएऽननजोवन इति aad) 'एतदेवान्वय्तिरेकाभ्यामुपपाद्‌- यति! श्रथेतप््र पच्यते, यद्ययं नाञ्राति नान्नमुपजीवति तदा WAM मननासमथा भवतीत्यन्वयः) WaaAral भवतोत्या- दि योज्यं। न केवलं मननाद्यशक्रिमाचमेवानस्नतः किन्त जो- वनमपि दुलेभमित्याद, प्रार्णायोत्सजति परित्यजति faaa दत्येवं WTS श्रतिः । तया च कान्दाग्ये (श्र ७)“ अननं वाव बला- द यस्तप दयद्यपि दश्रराचौनास्नीयाद्यद्य द जोवेद्थवाऽद््‌ एटाऽ- श्रोता" दत्याद्यन्नाभावे शक्रिजोवनयोारभाव cia व्यतिरेकम्‌क्ता ततरैवान्वयमः द, रथेति | यदि warfa तद्‌ा wa प्राणसण्डद्धः प्राणेन बलेन Vag उपचिता wat मन्ता मवतोत्यादरि We | aq श्रत्यन्तरमदादरति, एवं दयारेति। अन्नाद्रंताबीजरूप- परिणताद्ै प्रजाः सावरजङ्गमात्मिकाः प्रजायन्ते उत्पद्यन्ते याः काञ्चिद्‌ विशेषिताः एथिवीभिताः एयिवीमासिता श्रत

¢ प्रपाठकः।| दीप्रिकासदहिता। १९५

प्रजाः प्रायन्ते याः काथित्‌ एथिवोिताः अतेऽनन-

नैव जीवन्त्यथेतदपि यन्त्यन्ततः ॥ ११ ॥ अथान्यचाप्टुं सत्रणि इ वा इमानि भूतान्यद-

रहः प्रपतन्त्यनमभिजिषटक्षनाणानि सया रश्चिभिरा-

जमा न न = ~ a we ~ - --~ ˆ --- ~~ ~~~ ~~ --~ ---- ------> ~~~ nem es ne = ~ ~न ~ ~ ~~ ~ eee

उत्पत्यनन्तर मप्यन्नेनेव सखस जात्यु चितेनादनोयेनेव जीवन्ति प्राणान्‌ धारयन्ति By जोवितच्ये अ्रन्तताऽन्ते शरीरा- वमानऽप्येतदन्नमेवापप यन्ति अन्नात्सिकायां saat लीयन्त TAG 1 ९९ ॥

एनरष्यन्नस्ठुतिं करोति तस्य वच्छम्राणात्मद्‌श्वदंलाय “श्रयान्यचाण्ुक्तं ° ब्रह्मणा" Tha वे दृति प्रसिद्धा नि- पाता! सवाणणोेमानि शतानि प्रणपच्छादिपिपौलिकान्तानि श्रन्नमभिजिघृत्तमाणएणानि श्रदरदनित्यं प्रपतन्तीतस्ततः परि- भ्रमन्तोति प्रसिद्धमेतदित्य्थः fag सयाऽपि cfoafa: किरणेरन्रं मामं रसरूपमादद्‌ाति खोकराति, तेनानाद्‌ा- नेनासेा खयंस्तपति समिद्धा भवतोत्ययंः । तया च श्रत्यन्तरं खया मरोचिमादत्ते सवस्माद्भुवनादधिः दति मरोचिंमरौी- चिग्रस्तमदकमित्ययेः। दम प्राणा मुख्यप्राणमदहिता वागादयः प्राणाः श्रनेनाभिपिक्ताः dfarat: सन्तपिताः सन्तः पचन्ति वणेव्यत्ययेन पतन्ति Saat कूबंन्तीत्य्थः । यद्वा पचन्ति

भाक्विषयानपनयन्तीत्यथः | तथयाऽद्िवाः waa समि- ५

१९६ Haury । [ € प्रपाठकः

ददात्यन्नं तेनासो तपत्यन्नेनाभिपिक्ताः पचन्तीमे प्राण अभ्िवा अन्नेनाज्चलत्यन्नरकामनेदं प्रकल्पितं ब्रह्मणा | अताऽन्नमात्मेत्सुपासोतेत्येवं WTS | अन्ना- ज्ञतानि जायन्त जातान्यन्नेन वधन्त अद्यतेऽत्ति च भूतानि तस्माद्‌ न तदृ च्छते ॥ १२॥

अथान्यचाप्ुक्तं fears Aaa तनुर्भगवते वि-

OE te RE CR A CRT I RNR pe ee ey ee ee ait athe ate eee

दाज्यादिनाऽभिज्वलति Cad एवं देवतानामप्यपजोव्य- मिदमनमन्नकामेन ब्रह्मणा प्रजापतिना म्रकन्पितमत्यादित- मित्यथः । चद्‌ यमेवमनं स्तुतं तदिदानोसुपासनं विदधाति ““अताऽन्नं = Ble’ tial यत एवम्महिमेदमन्नमताऽन्रमा- त्मेव्योपासोत ध्यायेदित्यथः । wa ब्रह्मदृषटिरुत्कषादिति न्याये- नान्ने ्रात्मदुष्िविघधोयते, न चाचादंय्रदहाऽस्ति नन waa fe ay (ब्रह्मखण ४।पा०१।ख्‌ु०४)) दति aa प्रतीकेष्वद्ं- यदस्यापादितवादिति Zee) एवं दयादत्युदादरति शा- Qa मन्त्रमन्नस्यात्ममाम्यद्योातनेन तत्मतोकलं द्रटयितु ‘satgaia ° तदुच्यते" दरति श्तेात्पत्यादिनिभित्तलमा- त्मसाम्यमचाक्तं। अ्तरायंः WA: ॥९२॥

दरदानोमन्ने ware fared गुणं प्रषिष्य विष्णशरीर- दृष्छोपासनान्तरम्‌पदिशति “Maras ° भिषक्‌ wa” दति विश्वग्च्चमन्रस्य साधयति, प्राणा वा दत्यादिना।

ह्‌ TUS: | | दीपिकासदहिता। ११७

Wea प्राणा वा अन्नस्य रसा मनः प्राणस्य fama aaa आनन्दं विक्नानस्येत्यन्नवान्‌ प्राण- वान्‌ मनस्वान्‌ विनज्नानवानानन्दवांश्च भवति ये हेवं वेद यावन्तीह वे भतान्यन्मदन्ति तावव्छन्तःस्थेाऽन- afa at हवं वेद्‌। अन्नमेव विजरनमनं संवनन

__ .__ __ „. ~ -~---~-~~-~----~-~----------~---~---~-------------- - ------- ------ = = oh meee ee ------- न

रसः सारः कायंमित्ययः। प्राणे fet सति मनम उपच- यान्मनः wwag च रसः) मनम विवेकमासथे सति विन्ञा- नेात्पत्तविज्ञानं मनसा रसः, विषय।(ध्यवम्यं सत्यानन्दा- दयादिज्ञानस्यानन्दा ta tfa यो दैवं वेदति सम्बन्धः। *सा भवान प्राणवानित्यादिफलवचनं। दृष्टं फलम्‌क्राऽदृष्टं च फलमाद, यावन्त)दहति। यावन्तोद लाकर ग्दतान्यन्नमदन्ति भक्तयन्ति तावत्सु सवषु तषु तात्मा सन्नन्तःस्यो खतान्तःस्योा- ऽन्नमन्युपासकः | † तावत्छन्तदस्थ दति पाठे तेपु श्वतेव्वस्यितस्ते- स्वभिमानग्रन्यः GRAM | कः, या देवं विग्ष्टहुणं विष्णतनमन्नं वेदोपास्ते इत्ययः | उक्तमुपास्यमन्नं विष्णुतनत्व- द्च्चररत्ाय Bay स्नाकमदादरति, च्रन्नमेवेति। अन्नमेव विज- रत विजरं नयलौति विजरन्नं विजरमेव वा विजरन्न। तया च त्यन्तरं wa ब्रह्माणाऽजरं वदन्तोति। तया wa संवननं VAAN Wa ज्ञातं । अन्नं as Hala तद्‌तमिति

पी

* सान्नवान्‌ इति समीचीनः uta: | † तावत्छन्तस्स्य डति भवितुमदहति

९९८ मे्युपनिषत्‌ | [९ प्रपाठकः।

स्मृतं । अन्नं पश्रनां UUs ज्येष्ठमन्नं भिषक्‌ स्मृतं ॥ १३ ॥ अथान्यचाप्युक्तमननं वा अस्य सवस्य wha का-

न वय

HAA | BA पशूनां प्राणिनां प्राणः, ware प्राणण भव- न्तोति 9a: 1 अननं ae प्रयमजं रसाद्यपेच्या पूवेसिद्धूलात्‌ 1 ्रन्नं डि तानां wefafa श्रत्यन्तरात्‌। शरनं भिषक्‌ भेषजं agifufaada wd, तस्मात्‌ स्वेपषधमुच्यत cad प्रकत्य अ्रवणादिति Arary: ean

पुनरस्थेवात्मनः कालात्मकादित्ये दृष्टं विधातुमृन्तरमन- वाकचयं Wadd, तचान्नस्य कालाधीनलात्‌ कालस्व चादित्या- घोनलादन्नापामनानन्तरं कालादिल्योपासनविधाननिति सं- गतिं fay कालात्यानं स्तौति “अ्रयान्यवा्क्तमन्नं ° Tad wre” इति । अयेत्युपासनान्तरोपक्रमा्थः । च्रन्यचापि कालविषये दृदमक्त, श्रन्यचाण्युक्तमिति ati wa वे प्रसिद्ध मस्य प्राणिजातस्य सव॑स्यागेषस्य चानिः कारणं, areas यानिरित्यनवतंते, कालेन WA प्रयते, wa: सविता कालस्य यामिः, तस्य fe कालनिमाठलं प्रसिद्धं। तच कालखदूप- तत्ममाणयारभावात्कयं aaa यानिरित्यत wre, तसै तदित्यादिना। तस्य कालयेतदरूपं «ua इति रूपं खरूपं, fa तत्‌ यन्निमेषादेनिमेषकलाकाष्ठा द्यदयवप्रचयात्‌ संगतं

¢ प्रपाठकः |] दीपिकासष्दिता। ११६

Cara खया योनिः कालस्य तस्यैतद्रूपं यन्नि- मेषादिकालात्‌ सम्भूतं दाद्‌ शत्मकं वत्सरमेतस्याग्र- यमईम्' वारुणं मधाद्यं खविष्ठाहमाम्नेयं कमेणा-

LO CET, मम नन at न न Et SL RN Rn ACES -- nA Mem ~------------ स

घरितं दादशमामात्मकलात्‌ दादशात्मकं वत्सर संवत्सररूप- मस्ति, एतत तस्य रूपसिपि सम्बन्धः । तया चाक्तं श्रीभागवते "याऽयं कालस्तस्ट तेऽव्क्तवन्भोाओेष्टठामाङ्शचे्टते येन विश्यं । निमेषादिर्वत्सरान्ता atate ama तेमधाम wig इति। निमेषादि संवत्सरा तव्यवदलाराश्रयः काल दति कालखरूप- मततं भवति) दद्‌ानोम॒क्तलक्षणः संवत्स॒रास्यः कालस्तदवय- ata प्रमेय दूति विव्च॑स्तावत्कालावयवान्‌ स्थूलतमादिक्र- मेण व्युत्पादयति, एतस्येत्यादिना। एतस्य संवत्सरात्मनः का- लस्य द्वादश मासाः संवत्सर्‌ दति अ्तेदादशमासात्मकस्या- SHUT AVI WE IAT H AH ATI A WAU TATT

षघएमासस्य | श्रद्ध वारूणं वरूणद्‌ वत्यं दक्िणायनषण्मासष्ट्पं जलप्रधानलादस्य षणमासस्येत्यथंः। तथा च तापदकयाः काययोाः पयायेण नियतप्रहृत्यन्ययानुपपत्ना चस्तद्धेतुन्ता- ऽथ॑; HBG स काल उभवायनानगतः संवत्छरात्मा fag SOU | दद्‌ानीमयनावयवग्डतान्‌ मासान्‌ sae fawag- पाद्ाततया नाक्तचमयनदयं प्रकल्प्य तद्रारा कालसद्धावकल्प- नामाद, मचाद्यमिति | मघानच्चमारभ्य अविष्ाख्यनक्तच-

१२० मव्य पनिषत्‌ | [ ६ प्रपाठकः।

० € % € [| A e rf A A - HAT सापाद्य Biased साम्यं तच्रकंकमात्म- ना नवांशकं सचारकविधं सोषटम्यत्वादेतव््रमाणमने- नैव प्रमीयते हि कालान विना प्रमाणेन प्रमेयस्याप-

पपि OLE A A A SO ECL LIE A EL LE I LANE TC IN,

स्याद्धंमद्धावमानं यावत्‌ सविता क्रमेण नीचैः क्रमणएेन ख- QUI सुद्ध तावदाग्रेयम्चिदेवत्यं, तच fe कालेऽथिदेव द्रव भोतार्तर्मनय्येरुपास्यते। तथा सपादं सपंदवत्यमच्रेषा- नचत्रं सार्पे, तत्र्टतिश्रविष्टात्तराद्धून्तं यावत्‌ सविता उत्कमे- णेाद्धंमार्गक्रमणेन स्लचारगत्या YR तावत्‌ सोम्यं सामदेवत्यं तस्मिन्‌ fe काले चन्रस्तापार््तेमनब्धेदेव दूवोपाखखत दति। रच अविष्टाद्भाद्यं सापान्तमिति यद्यपि वक्तम॒चितं तथापि यथा विभक्तया: समयया; खभाववेलचण्स्पष्टौकरणणथं सा- पाद्यमित्युक्तं विष्ठायां सवितरि वतमाने शोतान्‌दटरन्तेस्तदाद्- ग्रहणे feawe: खभावभदो fafeu: ufeata g Wawa तापप्राचयं विवादाभावात्‌, तथा च खभावभेदःप्रकटीकर्‌- wratssy एव क्रमा faafaat न नक्तचपारटक्रम दति ara: | चापि शवेताष्णयानियतप्रटत्तिदेतुकालकल्यना waa द्र - व्या। Tartan: सप्तविंशतिनचतरेदाद्‌ शराण्यवच्छंदेन मास- afaare, तचेति । aa तेषु नकच्ततेषु नव चणा यस्िंस्तन्न- aime, यदेकेकं नवांशकं तदात्मनः संवत्सरात्मन एकंका- ऽवयव इति योाज्छं। Bw: पाद्‌; नवांशा नव पादाः सपा-

ह्‌ प्रपाठकः | | दोपिकासह्िता। ९२१

afar प्रमेयोऽपि प्रमाणतां एयक्तादुपेत्यात्मसम्बा- धनार्थमित्येवं द्याह | यावत्यो वै कालस्य कला-

स्तावतोपु WAIT यः कालं ब्रह्मत्युपासीत काल- स्तस्यातिदूरमपसरतीत्येवं याह |

दनत्तचद्यावच््छिनि एका राशिः ख य॑गत्यन॒सारेरेका मामः संवत्सरात्मनः कान्लल्यैकाऽवयव Tay भर्यति। तथा च तत्तन्मामस्वभावभेद{नियमेनापि कालकन्पनम््‌न्रेयं। एतत्सव euivafad, चारश्युद्कमसं नचसचादिषु परिभ्रमण, तच विधा प्रकारः, तया विद्या afed सचारकविवं। एतच ज्यातिः- Wiad कलादिकालावयवगणनया खयंचारमानलाच्य मर्व मवेयमिति ater: | उक्तोरोवावयवेः कालाऽनुमेय इत्यच रतमा सद्छ्यलादिति खक्मलादित्यथेः। इद्दियागाचर- ald कालस्येतत्‌ पुवाक्तमयनादिष्टपं प्रमाणं कालास्तिल, तत्रानभवं संवादयति, अननेव fz पूवाक्तप्रकारण कालः प्रमोयते सम्यमयध्ायंते न प्रत्यक्तादिनेत्ययंः। किमवं प्रमा- णेापन्यासेनास्ति चेत्‌ कालः खयमेव दुश्यतेति मन्दाशङ्गा- यामाद नेति, अनारिमायार्व{च्छन्रचिदिलासरूपस्य कान्तभ्य जडत्वात्‌ प्रमेयान्तरवन््रानाघधीनमिद्धिकलमित्य्यः । यदि कालस्य प्रमेयलं afe निमषादीनामपि कालावयवानां का- लत्ाविशेषादमेदे सति कथं कालन कालप्रमेत्यत ATS

१.१

१२२ मेन्यपनिषत्‌। [ ९ प्रपाठकः।

कालात्‌ खवन्ति भृतानि कालादि प्रयान्ति च। ` काले चास्तं नियच्छन्ति काला मतिर मृति मान्‌॥ १४ ॥

दे वाव ब्रह्मणा रूपे कालश्चाकालश्चाथ यःप्रागा- दित्यात्‌ सेाऽकालाऽकलाऽथय य सादित्याद्यःस कालः

~ ~~----~ -* ~ ---- - -~-~-~ ------- - --~-"" -~ - -- ------~--------~--~---~--~-~-- - ---- ---~---- ~~~ ~------------------- ~=,

प्रमेयाऽपोति। प्रयक्तादवयवावयविभावेन भेदात्‌ प्रमेयाऽपि प्रमाणलमुपैति प्राप्नाति, किमथ, आत्मनः ख्य सम्बगवोध- नायमवधारणार्थं दौपप्रकामेन दौपानमानवदित्य्ः। एवं याद, एवंविधः कालः WIA दत्यत्रादादरणमारेत्यर्यः। यावत्यो वै ° अमूतिंमान्‌"' इति । यावत्यो वे प्रसिद्धाः कालस्य कला चरंशास्तावतोव्वसा सविता चरति तत्प्वर्तकल्वेन विचरतिताः सम्पादयतीत्य्थः। श्रता चः कालं कलयितारं कालरूपमादित्यं ब्रह्मे्युपासीत तस्यापासकस्यातिदूरं काले- ऽपमरति Waal पनमरणाय न जायते कालव्याध्या न WANG: | तच कालस्य ब्रद्दृच्छदंलाय पुनरुद्‌ा दर णएमेवं हाद कालात्‌ सवन्तोत्यादि, पाद्‌ चयं Ue | काला मूति- मृतिं मानादित्यरूपेण, अमूतिंमांख निमेषादिमंवत्सरान्तेन रूपेणेति चतुचपादायेः॥९४॥ -

कालनिवत॑कल्वादादित्यः कालात्मक WaT As sam, तच कि ब्रह्म निमेषादिकालेषु किमात्मकथ्ादित्योा ब्रह्मदृष्छपाखख इति वीक्ञायामाद “FZ ara ° स वेद्वितःः

द्‌ प्रपाठकः।| दीपिकासहिता। १९द्‌

सकलः सकलस्य वा wax यत्‌ संवत्सरः WaT BSAA: प्रजाः प्रजायन्ते संवत्सरेणेद वे जाता विवधन्ते संवत्छरे प्रलस्तं यन्ति तस्मात्‌ संवत्सरा वे प्रजापतिः कालाऽननं ब्रह्मनःडमात्मा चेत्येवं द्याह | कीलः पचति भूताति सवोाण्येव महात्मनि | यस्मिंस्तु पच्यते काला यस्तं वेद्‌ स वेद्वित्‌॥१५॥

~~~ ~~ - ---~-----~ ~ - ---~ ~~~ re a cr - ~ "~ ~-~-----~- ~~ „~ -- -- -- ---* ~~ ~ ^ न ० N= NS ~ ~~~ parent ~~~

ति। प्रायः खष्टथाऽयमनुवाकः। प्रागादित्यादिति ्रा- दित्योत्त्तेः प्राग यद्रृद्यणा रूपं साऽकालः; सन कस्यापि कल- यिता यताऽकलः कलारदित इत्ययः) य य ्रादिल्याद्य रादित्य WT: प्रवतका यस्य स तया, ख कालः सकलः कलाभिः afea इत्यर्थः सकलस्यवे दति, संवत्सरः सकलस्य कालस्य MEG) तस्यापास्यलाय ब्रह्यसाम्यमाद संवत्सरादिति। यस्मादवं संवत्सरः सवैकारणं तस्मात संवत्सरो वे प्रसिद्धः प्रजापनिर्दिरण्यगभः QUA स कालः, माऽन्नमन्नरंतुवात्‌, ब्रह्मण नोडमालम्बनं ब्रह्मदुटयेाग्य प्रतोकमित्ययः । आत्मा च प्राणिनां खयं आत्मा दति मन्लवणएात्‌ । एवं wre महा- BTA aiia मदात्मा कालात्मक ईग्यरः, तस्मिन्यदात्मनि सवण्येव शतानि कालः एचति जरयति परमात्मन्यधिष्टाने तदा यत्तः काला गतानि पचन्‌ परिवतत इत्ययः। तथा PRIA "एतस्य वा BATA प्रशमनं गागिं निमेषा AMAT

R 2

१२४ मेन्य पनिषत्‌ | [ द प्रपाठकः |

विग्रहवानेष कालः सिन्धुराजः प्रजानां । रष तत्स्यः सवितास्या यस्मादेवेमे चन्द्रकश्षग्रहसंवत्सरादयः aap: सर्वमिदम वा यत्किच्छित्‌ शुभाशुभं द ्यन्तह लाके तदेतेभ्यस्तस्माद्‌ादित्यात्मा ब्रह्माथ

अदाराच्राष्यधमासा मासा तवः संवत्सरा इति विधुता-

स्तिष्ठन्ति' (हृ ददा ० अ ०५।ब्रा ०८) tial यस्मिस्त कालात्मा सविता

पच्यते लोयतेतंयोा वेद स वेदरदस्यविदित्य्यैः॥ ९५ ॥ पनरपि सकलं कालं स्तोति “विग्रहवानेष ° भाति

मण्डले" इति। विग्रदवान्‌ मूतिमानेष कालः Gate: प्र जानां सिन्धृराजः समुद्रः Waa दुस्तर दति यावत्‌, एष सविलास्या gata तत्खयस्तस्सिन्‌ कालं निमित्ततया fea: । काऽ सविताख्यः, यस्मादव सवितुरिमे चनद्रादयः खयन्तं श्रभिषुयन्ते श्राप्यायन्ते खतेजःप्रवणजेनेत्य्थः | wa प्रसिद्ध- मग्यञनद्रादिभ्यः सवमिदं fa, यत्किद्धित्‌ प्रएभाप्रटभमिद लोकं Tad सुखदुःखादीत्ययः। तदेतग्यः आदित्यादिग्देभ्या निमित्तभ्तेभ्य इत्ययः) यस्नाद्‌वमादित्यनिमिन्ता जगतख्ि- तिस्तख्माद्‌ादित्यात्मा wai यत एवम्पभाव आ्रादित्योऽय तस्मात्‌ कालसज्ज्ञमादित्यमृपासोतेत्येतद्विधिवाक्यं, कालस- ञ्न्ञमादित्यं ब्रह्मेत्यपासीोतेत्यथः। एकं शाखिनः कालसञज्ञा- लक्तणं गणमनादृत्यादित्यो ब्र्मेव्यादित्येपासखनं ब्रह्यदृष्या fa-

— ~~ ~ ~

+ उभनययुस्तक TA मलपाठः।

ह्‌ प्रपाठकः || दीपिकासद्िता। १२५

कालसज्न्नमादित्यसुपासोतादित्यो बरद्धेत्येकेऽथ रवं द्याह | | STAT भाक्ता हविम्न््रो यज्ञा विष्णः प्रजापतिः। सवः कथित्‌ प्रभुःसाक्षौ याभ्मुखिन्‌ भाति मण्डले॥१६॥ ब्रह्म ह वा इदमग्र ATMS AIA: प्रागनन्तो दक्षिणताऽनन्तः प्रतीच्यनन्त उद्‌ौच्यनन्त ऊद्धंच्वा-

च ~ न - = == += on ~ ~ -- ee eee es

दधति, आदित्या ब्रह्मत्यारेश दत्यरत्ययंः। सर्वयःप्यादित्यो AMAA दाद मन्तः । राता दविषः gaat ख्जमान विम्‌ वा, मक्ता दविषः सखोकतीा दवताविशषषः, vfagafera, मन्लस्तत्मेपसाघनवन विहितः, एतेः सर्वैः साध्याया यन्नः स at विष्णः, यज्ञो वे विष्णुरिति श्रतेः। प्रजापतिः प्रजानां पाल- यिता fat. कमफरलदाता, एवंविधा वा जगद्भूतुकलापः स मवं एष एवत्यध्यादारः, कः योऽमूश्रिन्‌ दूरम्ये awe भाति प्रकाशते, aman: afata: a: किदिति वा सम्बन्धः, प्रभुः Baa दै श्रः, ATS साच्ात्‌ मवद्र्टेत्यथैः॥९६॥ ददानोमादित्यप्रतीकोापासनप्रसङ्नादित्यान्तयामिणे F- wu उपासनातिशेषं विधित्सन्नाद “NY दवा ० य एवं ae इति। ब्रह्म द परमत्मावे एव te कालद्ध्यान्या- दिकं जगदगरे टेः पवमासोन्‌ ब्रह्मणाऽविभक्तमेव सवं वर- TNA TA मदान्‌ AS च्रासोदित्य्थः। Wa एवस ITAA:

१२६ मेव्युपनिषत्‌ | [६ प्रपाठकः।

ऽवाडः च सवतेाऽनन्ता न स्य प्राच्यादिदिश कल्यन्तेऽथ तियग्वाडः चेद्ध वानृद्य रष परमात्माऽ- परिमिताजजाऽतक्याऽचिन्त्य रप TATA TT रत्ल-

सजातीयविजातीयवस्वन्तर प्रन; तदि किं वर बोजवत्सन्सा ने- त्यादानन्ताऽपरिच्छिन्नो देशतः कालता वस्ततश्चासङ्कुचित दत्यर्थः। उक्रमानन्त्यम्‌पपाद्‌ यति प्रागनन्त दत्यादिना, प्रा- च्यादिषु दश्खपि fey uftspetfeaara सवेताऽनन्त दत्यथः। afe यासु दिच्छस्यापरिच्छेदस्ता दिगेाऽन्याः सन्तीति तत एव वस्तुपरि च्छदेएऽस्य स्धादिति कुता निर ङश मा नन्त्यमित्यत आद, न द्धयस्येति । श्रस्याश्रयतया प्राच्यारदि- दिशे a fe कल्पन्तेन वस्ततः सन्तोत्यथः। wy तथा fade वाऽवाडः Uy at दिग्भेदोऽस्व न कल्यत इत्यथैः । देशे वा दे शसम्बन्धि वा वस्त॒ किमष्ख परिच्छेदकं नास्तोत्यभिप्रायः। Gas एष परमात्मा न HABA धायत इत्यन्यो न क्- चिद्ाश्रित इत्यथः | तथा च wat ‘Hana: कस्मिन्‌ प्रति- feacfad afefa’ (क्‌ं उ०)दति।“च्रन्या द्यन्यस्मिन प्रतिष्ठितः" द्रति च। awa डेल विशेषणं, अपरिमित दति wee aa तत्परिमितं दृष्टं, ad परमात्मा न परिमितः, पृ पर्‌- षेण सवेमिति सवातिशा{यलश्रवणात्‌, अताऽनृद्धय THU | अजदत्यप{रिमितलदेतुः, यज्नन्मवत तत्परिभितं तद्धि कचित्‌

ह्‌ प्रपाठकः] दौीपिकास{इदिता। १२७ छय रका जागतं त्येतस्मादाकाशदेष खल्विदं चेता- मां बेाधयत्यनेनैव चेदं ध्यायतेऽस्मिंख प्रत्यस्तं या-

~~ en ee eee ~ at rea ee Si

कदाचित्‌ किञ्चिदित्युिख्यते, ad तु “न जायते faaa av दूति अ्तेरजाऽता न परिमित इत्यथः) परमात्मापि जन्द्रवान्‌ कारणत्वात्‌ षटदादिवदित्यत we, Wa दूति। न ARTA THU न सामान्यते दृष्टानमानादिषूपेए तकणायमीदृग्‌- धमक दति प्यवश्यापयितुं शक्यते “नावेद विन्मनते तं wer’ “नेषा तकण मतिरापनेया" दत्यादिम्रतिभस्तकागाचरलप्रति- पादनात्‌, श्रत्यैकगम्येऽयं श्रतिविरुद्धस्यानमानस्वानद्याचेति भावः । wae द तुरचिन्तय दइति। यत्‌ तवते तन्मनसा गे चरे वर्तते WAY मनागाचरो नायं। तया “A तस्य कायं करणञ्च विद्यते न चास्य कखिज्ननिता न चाधिपः" (Berge) यता वाच निवतंन्ते BATE मनसा ae’ दति श्चुतेरित्य्थः। तचासङ्गलं देतु माद एष आकाशात्मेति ्राकाश्वद्‌सङ्कःश्रात्मा खरूपं यस्य waar न हिमनमाऽसम्पद्धं मनोवेद्यं भवेदतिप्रसङ्गात्‌, Wage ga परुषः" (wear) इति भ्रुतेनास्य मनःसंसमं TAU | तत एवंविधस्यानन्त्ये न काऽपि fan इति सिद्धं! दताऽप्ययमनन्त एष्टव्य दत्य भिप्रेत्याद एवैष दति, एष एवत्यन्वयः, छत्र चये सव॑- जगत्मलये एक VAT परमात्मा जागतिं श्रप्रच्युतखभावे वर्तत, श्रन्यत्‌ किमपि तदा नाग्डदित्यथः) तथा चश्रत्यन्तर श्रात्मा वाद्दमेकएवाग्र ्रासोन्नान्यत्‌ किञ्चन fara (Vatare cia

१२९८ मे्यपनिघत। | ६ प्रपाठकः,

त्यस्येतद्भास्वरं रूपं यदम॒स्मिनादित्ये तपत्यद्रा चा- VaR यञ्ज्यातिशिचतरमुद्रस्थाऽथ वा यः पचत्यन्न- मित्येव याह |

एतदेव सवविकारकारणतलेन स्वाधिष्ठानतया स्पष्टोकगेाति दत्येतस्मादिति। इतिशब्द उक्तविश्षणसमाप्यथ्त्ेन पूर्वण वा- ऽन्वेति । एतस्मादित्येव प्रतौकमिद । एष एव छत्छ चय एका Wid ta यताऽत एतस्मादित्याये प्रतीक BHAT | एतस्मा- दाकाशात्‌ प्रसिद्धूद्भूताकाशादारभ्य यदिदं जगदडेतामाच- च्चेत्यमाचमिति यावत्‌, देतन्याभामव्याप्रवेनापलन्यमानला- वेत्य मपि चेतामाचम॒च्यत दति द्रष्टव्यं) च्राकाशा[दिम्वें जग- देष खल परमात्मा बाधयति बेघवयाप्तं करोति पालयतो- त्ययः । किञ्चानमेव परमात्मनेद ध्यायते ध्यानमाचेणात्पाद्यते सोऽकामयत TS स्यां प्रजायेय दति दद्‌ aquana’ दति च ya. श्रस्िंखास्िन्नेव प्रत्यस्तं प्रलयं याति एकात्मतां गच्छ- तोत्यथेः । तस्मादेक एवैष Bawa जागर्त्युपपन्नमस्य सर्व- देवानन्तत्वमिति भावः। एवमुपास्यस्य परमात्मनः स्वाभा- fam खरूपमुपवण्यं तस्यापासनाधिष्टानं निर्दिंशन्नादःस्येति | AQ परमात्मन एतद्यथाक्तं भाखर सखप्रकाशं जगद्‌वभासकं ey wey यद्रुपममश्मिन्नादित्ये प्रसिद्धे तपति ्रादित्ये स्थिते स जगत्‌ तापयति प्रकाशयति च, एतदस्य खूपमिति। किञ्चाधूमकेऽग्र यज्ज्योतिस्तदष्यदैव रूपमिति सम्बन्धः।

द्‌ प्रपाठकः || दोपिकासह्िता। १२९

येषाऽग्ना यश्चायं हृदये यथासा आदित्ये स रष रका इत्येकस्य ह कत्वमेति य ws वेद्‌ ॥ १७ ॥

तथा तत््रयागकल्पः प्राणयामः प्रत्याहार ध्यानं धारणा तकः समाधिः षडङ्गः इत्युच्यते यागः। अनेन

agi ज्योतिः चिच्रतर्‌भतिविचिचरं तन्तदिन्धनभेदवशात्‌ छणस्थुलवक्रलाव्याकःरणावभासमानमित्ययः। यवा योाऽन्या- SETS HSH HSAs मुक्तं पचति Gada रूप- मिति सम्बन्धः इत्येतद्व प्रशंसन्नेवं Wreisatfad fava- fafa रषः) BRASH च्यातीरूपेा यञ्ारः द्ये सालिषूपा यश्चासावादित्ये तप्रनप्रकाश्रनस्भावः एष परमा्येव स एको नान्य दृति एवम्परकारेणात्मन्यादित्यादौ च परमातौव ज्योतिरिति य एवं वेद उपास्ते स एकस्य परमात्मनः डि सपुटमेकत्वमति प्राप्नोति परमात्मसायुज्यं गच्छति तस्मात्‌ सव॑ प्रकाश्खरूपं परमत्मैवादमिल्टुपासोत दति वाक्यायः॥ ॥ ९७ ॥

पवानुवाकं ध्येयं रूपं ध्यानविधिच्च दभयिलेदानीं wa चित्तस्िरीकरणलक्तणस्य ध्यानस्य सिद्धये वित्तवश्गोका- Tae यागं साङ्गमुपदिश्ति “तया aware ° इत्यच्यते योगः" इति । यथा प्रागुक्तपासनासाधनचि- न्मैकाग्यसिद्धिम्तया तत््रयेागकन्यस्तस्य चित्तकाग्यसाधनस्य

8s

९३० मेव्युपनिषत्‌ | [६ प्रपाठकः।

यदा पश्यन्‌ पश्यति रुक्मवणं कतारमीभ्ं पुरुषं ब्रह्य aft तद्‌ विद्यान्‌ पुण्यपापे fasta परेऽव्यये सवमेकोकरेत्येवं द्याह |

- --- ~~~ ---------- --- -

प्रयो गकल््ोऽनष्टानविधिरयमुच्यत दति वाक्यशेषः| तमे- वाद, प्राणायामः पूरकङुम्भकरे चकभेदेन प्राणवायारायमनं वशीकरणं प्राणायामः इद्धधियाणणं विषयेभ्यः प्रत्याररणं प्रतिनिवतनं प्रत्यादहारः। पराक्खरोातःपरावतेनेनेद्धियाणणां प्रत्यक्स््रातःप्रवतनं WATSIT दत्यर्यः। Wa वस्तुन्यन्तःक- रणस्य yaaa तदाकारतया निवेशनं ध्यानं । तस्मिन्नेव तस्य तेलधारादि वद्‌ विच्छेदेन स्थिरोकरणं धारणं year | मना ध्येये वस्तुनि तदाकारतया सम्यक सम्पन्न वेति परौ- VG तकः, ध्यानधारणासामध्याद्‌ पखितक्तद्रसिद्धौनां योगा- न्तरायलेादनं वा तकः, सविकल्पकसमाधिवा तकंः। fe त्तस्य ज्ञेयवस्ाकारतामापनस्य निवातदेशय्यप्रदोपशिखा- वद चलतयावस्यानं समाधिः । इत्येवं षड्डिषैर ङगेरपता यागः षडङ्ग उच्यत दत्यर्थः। उक्तस्यास्य यागस्य मरवीर्थध्याना- पकारकतां विवक्तन्नाद “चनेन यदा ° कदाचनः दति, श्रनेन यागेन सम्यगभ्यस्तेन पश्यन्‌ QWs ay समालाचचन्‌ सन्‌ यदा Ufa समये रुकावणं पुरुषं पश्यति साच्तादन्‌- भवति तदा तस्िन्नेव समये विद्धान्‌ परिपृणं ad जानानः पुण्यपापे wT वदाय त्यक्ता प्रारभ्धस्छापि कर्मण

द्‌ प्रपाठकः |] दीपिकासहहिता। ९३१

यथा पर्वतमादीप्तं नाश्रयन्ति डगदिजाः | तदद्रह्मविदा दाषा नाश्रयन्ति कदाचन ॥ १८ ॥ अथान्यचाप्युक्तं यद्‌ वे बहिविंदान्‌ मनो नियम्ये- न्दियाथांश्च प्राणा निवेशयित्वा निःसङ्कल्यस्ततस्ति-

उभयविधस्य dria विनाे सति सवं प्राणेद्धियदेदादिरूप- मृपाधिं परो परमात्मन्यव्ययंकूरस्ये प्रत्यगात्मनि ब्रह्मण्ठेकोक- राति, तप्नायःपोतेःदकविन्दुवत्‌ प्रकाशमाने श्रात्मन्युपसंदरति Tae) रक्यवणंमित्याः{दिपुरुषविशेषणजातस्यायमयंः, रूक्म- वणमिति सखतःसिद्धुप्रकाश्रत्मताद्योतनादविषयलं परूषस्य वि- वच्यते, कले7रमिति परूषविशेषणं श्तपूवग्त्यो च्यते, ईशं या- निमिति च ब्रह्मविषणे निभित्तापादानपरोते श्रपिश्ठतपृव- गत्यानुद्ेते । पृरुषत्रह्मण्न्दे त्वन्तत्पद ल व्यविषये, तया च कलार परुषमीभं aft ब्रह्य waa यद्‌ पश्यति दृति याजनोया ग्रन्थदति। एवं दयादेत्यादि विद्यामाडाकत्यस्यापन- परोा यन्धः स्पष्टाः Wael

ददानो werner परिनिषठितस्य ae पदं सखे ददि धारणायाः Wadd वक्तमनन्तरेण खण्डन ठदोाऽतिर्‌दस्यवादौ ““च्रयान्यचाण्यक्तं ° निराश्रयं” इति। यद्‌ा वै यस्मिन्नेव काले विद्वान्‌ योगो प्राणः प्राणापाधिं प्रविष्टे मना निचम्येकच fat aat इद्धियाथौञ्च शब्दादीन्‌ विषयान्‌ afefaanfaar

दूरतस््य्वा ततस्तदनन्तरं निःसङ्कल्पो निविंकारमनास्ति- ४ 2

१३२ मेव्यपनिषत्‌ | [€ प्रपाठकः।

छेदप्राणदिह यस्मात्‌ सम्भूतः प्राणसञ्ज्ञका जीव- स्तस्मात्‌ प्राणा वे तुया स धारयेत्‌ प्राणमित्येवं चाद । अचित्तं चित्तमध्यस्थमचिन्त्यं गुद्यमुत्तमं | तच fad निधायेत तच्च लिङ्ग निराश्रयं i ve tt

छेदिति पद्‌ान्वयानरूएा व्याख्या । कथं विद्धान्‌ प्राणः कथं वा तिष्टेदित्याकाङ्कायामादः च्रप्राणादिति। श्रप्राणात्‌ प्राणा- दिविशेषरदिताखिदात्मन wae ददे यस्मात्‌ प्राणसज्ज्ञको जीवः सम्भूतः प्राणएधारणापाधिना प्राणसज्ज्ञां प्राय जोव जात दूति यावत्‌ तस्मात्‌ प्राणा वे खभावतेऽप्राणाऽपि प्राण दति प्रसिद्धः, स तुयास्येऽवम्थाचयातोतेऽप्राणे प्राणमात्मानं धारयेत प्राणात्मभावनां दिलाऽप्राणचिद्‌ात्मभावनां कु्चा- दित्यथंः। एवं यादा कञिन्मन्तः। अचित्तं feared चित्तमध्यस्थ मन्तमनस्यभिव्यक्तं faufeaafa तनाचिन्त्यं चिन्तनानर्दं, श्रत Varad गद्यमतिगच्चं, सव द्या विषय ray: | तच्ाचिन््ये wa तत्रे fad निधायेत तदाकारौीक- रणेन तन्मयं fad कुयात्‌, तच्च sue लिङ्गं लिङ्गापाधिकं जीवरूपं ननिराश्रयमभिमन्तराश्रयसाभावात्‌ तदा न ण्य गवभासत TAU | war wryanser विषयपरः, तया च तच्च चिन्ताख्यं fag निराश्रयं निविषयं सम्पद्यते तदेति TIN we ॥

ह्‌ प्रपाठकः।| दौपिकासहिता। RR

अथान्यवाप्युक्तमतः परास्य धारण तालुरस- नाग्रनिपीडनादाद्मनःप्राणएनिरा धनाद्‌ बह्म तर्केण पश्यति यद्‌ात्मनात्मानमणारणीयांसं योातमानं मनः- wala पश्यति तदात्मनात्मानं दृषा निरात्मा भव- ति निरात्मकत्वादसद्यऽथानिशिन््येा मेाश्लक्षण- मित्येतत्पर र हस्यमित्येवं चाह ।

~~~ era ee a SN ---- ---- ne en tne --- - ~~ ---~ ----~~--~~--~+--+

एवं ज्ञानमागणत्मनोाऽवमस्थात्रयातोतखषूपे धारणाप्र- कारमभिधाययोागमागेणापि धारणाविशेषं Fae सम्मतम्‌- पदिशति “Masia ° सुखमव्यमञ्नुता दूति" इति। अताऽनन्तरमस्य त॒यात्मनि स्थितस्यात्मनः परा उत्छष्टा धा- tut परा अन्येति वा aaa दति वाक्यशेषः, यद्‌ाऽयं खा- गाभ्यासवशीरृतचित्तः eats जिगमिषति तदाऽयम्‌- पायः HTS: | कर्थं, ताल्कण्ठद्‌ शे जिङ्ाद्धमनस्थानं, तस्मिंस्ता- लनि रसनाग्रस्य निपौडनमन्तःप्रवेशनं, तस्मात्‌ तालुरसना- ग्रनिपोडनात्‌ लम्बिकायागकरणादिति यावत्‌, तच च वा- Haast निरोघधनात्‌ सद्धन्पोचारणस्यन्द्नानां परि- वजैनात ब्रह्म पारमैश्चरं तं तकण धारणानन्तरभाविना निखितरूपेण ज्ञानेन पश्यति । यद्‌ वंप्रकारोण मनःचयात्‌ मन- सो मनस्लनाशात्‌ अणः खक्मादष्यणोयां समतिदखच्ममिद्धिया- गाचर द्योतमानं खयमेव प्रकाशमानमात्मानं प्रत्यञ्चमात्मना

मेन्युपनिषत्‌ | [६ प्रपाठकः,

चित्तस्य हि प्रसादेन दन्ति कमं शुभाशुभं |

प्रसन्नात्मात्मनि खित्वा सुखमव्ययमञ्जुता इति i ze i अथान्यचाप्युक्तमूद्धगा नाडी सुषुम्नाया प्राणएस-

च्वारिणो ताल्वन्तविच्छिन्रा तया प्राराङ्गारमनोा-

~~~ pen -- - ~~----~~------ - - -~---- -- -- ~ - ~ ~~ "~ ~= ~~~ seen ----- - re ee ee

परमात्मना, “दत्यंभावे walar, परमात्मरूपेण पश्यति ar- चादनभवति। तद्‌ाऽऽत्मनात्मानं ger निरात्मा भवति निर्म नस्का भवति जीवभावान्निवत॑ते, एषावस्था यागिभिर्न्मनो- त्युच्यते निरात्मकलादुक्ररूपेणेान्मनोभावात्‌ परिच्छेदक- विरदादसद्याऽपर च्छिन्नाऽयानिराञ्रयरद्ित ara चन्दः, चिन्तनं नामाच तद्‌ात्मनावस्थानमातं, wafay Bra तदा स्फुरति tat भवति। न पुनरच विधिरसम्भवात्‌ तस्ये देति भावः दृत्येतन्मालच्षणं माच्तखरूपं पर रदस्यमति- शयन गेष्यमित्यसिन्नये एवं wre मन्तमृदादरति, चित्तस्य होति, प्रवादो निवोसनतापन्तिः, staf स्थितिस्तस्िनेक्ये- भावः, स्पष्टमन्यत ॥ ९०॥ ददानोमपासकस्छाप्रासनापरमफलप्रा्थ देदादुत्करमण- मागेमृप{द्शति “शच्रयान्यचण्युक्तं ° VAT AA मद्धनि""द्ति। या VIA नाडो wearafy रद्र पयं AAS AT प्रा- एसद्चारिणी WWE ब्रह्मलाकपर्यन्तं छर्वरम्सिदारा सञ्चा- रयचो प्रसिद्धा। तथा च अत्यन्तरं ‘Taga च दद्यस्य

द्‌ प्रपाठकः |] दी पिकासह्िता। ९३५

युक्तया मुत्क्रमेत्‌ ताल्वध्यग्रं परि वर्यं चेन्दरियाण्यसं- याज्य महिमा महिमानं निरौक्षेत तता निरात्मकत्व- मेति .निग्यत्मकत्वान सुखदुःखभाग्भवति कंवलत्वं लभता इत्येवं We |

नादयस्तासां मृद्धःनमभिनिःख्तेका | तयेद्ध॑समाचन्नष्धतलमेतिः (asta?) इति! सा पनष्द्धं गच्छन्ती ताल्लन्तरमभ्ये विच्छ ar कुण्ठिता भवति। तथा च ततर चन्नतस्तया प्राणाङ्ा- रमनायुक्रया च्रन्यासतव्रशोक्ततन प्राणन ध्येयत्रह्याकाराका- रितेन मनसा ऊकारध्वनिना च युक्तया wala तालूपरि स्तनाकारोणए लम्बमानमांमान्तःप्रवेएनेने तक्रमेद्परि ne (eee: | तथा च Bat wate तालकरे य एष स्तन दवावलम्बते सेद्धयोानिर्यचासेा केशान्ता faaaa wary” प्नोषकपाले'(तैत्तिरोयाप०) दति। ag नडोनयनग्रकारमाद ताल्वध्यग्रं परिव््यैति 1 ताल्वधि उपरि रसनाया ad परिवर्त्य सञ्चाय, यद्वा तालनाऽग्रादुपरि तास्वन्तः carta निवेश्यापरि स्तनाकारमभिग्धयेति यावत्‌| दृद्धियाणि संयाज्य प्राणमनोा- ग्या मेकोछत्योत्कमदिति Gauraa | एवमृत्क्मणे या afe- मा परिच्छेदनिटत्या पूणंतारूपस्तं महिमानं निरोचेतानुभ- वेत्‌, ततस्तस्मान्निरौचणात्‌ निरात्मकलं निरिद्धियमनसख्ोलं

परः पुव प्रतिष्ठाप्य निषदहीतानिलं ततः। तीत्वी पारमपारेण warts मूद्धनि ॥ RQ I

fafagaafa प्राप्राति, निरात्मकलात्‌ न सुखद: खभारभ- वति केवलत्वं कवन्धं Ard लभत इत्येवमर्थं wre मन्त cau: | दन्दरियाष्यसंयाज्येति पाटे दृद्द्रियायतनानां शसे- रावयवानां मनःप्राणाग्यामसम्बन्यनमुपद्‌ श्रत इति Awa | एतदुक्तं भवति, प्रागक्तप्रकारेण योगधारणया युक्ता ब्रह्योपा- सोना यदा Wagar तत्वतः सच्चारितसुषुख्रानाडीक- waa कथञ्चित्‌ परमाद्मतत्चमवगच्छति तद्‌न््नीभाकेन पर- ममृक्तेरयललभ्यतव जानं स्तचेव यावज्जीवं ब्रद्ममयोऽवतिषेत | ततः प्रारम्धच्चये देदविगमे परमं afeara परममृक्रिलक्णं aE | यदा पनः प्रागुक्तं स्थानं यागमद्दि्ना प्राप्नाति AT Se faa खयंविद्दाराभिलाघस्तदेादमुक्तप्रकारे UTR म- मानं ब्राद्मलाकिकं fatida, ततः क्रमेण केवलत्वं का- सेन लभत via परः wafafa पूरत्रमभ्यासदग्रायां निग्ट- दीतानिलं वशीहृतप्राणं परः परस्तात्‌ ताल्देशं प्रतिष्ठाप्य स्थिरीकृत्य ततः wart परि च्छिन्नं जीवभावं Mal sayy पश्चादपारणापरिचच्छन्नेन ब्रह्मणण ag UU eT we fa ब्रह्मरन्भे युञ्जीत याजयेत्‌ मूडदारा Aura नयेदित्य्यः॥ ॥ २९ ॥

९ प्रपाठकः|] दीपिकासह्िता। ९२०

` अथान्यचाण्युक्तं दे वाव ब्रह्मणी अभिध्येये श- AUT शब्दे नेवाशब्द माविष्कियतेऽथ “तचा ओमितिशब्दऽनेनोद्धंमत्करान्तेाऽश्ब्द निधनमेत्यथा- हेषा गतिरेतदग्टतमेतत्‌ सायुज्यत्वं निरेतत्वं तथा

ददानों प्रकारान्तरेण ब्रह्धप्राघ्युपायमुपदःयमृपक्रमते “शश्रथान्यचाप्यक्रं दे ° श्रधिगच्छति दति । द वाव एव ब्रह्मणणे awe, कं ते शन्दखेकं ब्रह्म suey दितोयं, किन्ते दे afa wae न किन्तूपायोापेयरूपे इत्याद, अ्रथा- नयान्रह्यणा्यंः शब्दस्तन शब्दन त्रह्यमणाऽशनब्दं ब्रह्याविष्कि- यते प्रकरीक्रियतेऽनभिव्यक्रितिरोधानमातेणेत्यर्थः। किं व ब्रह्म कथं वा तनागन्दं ब्रह्माविच्क्ियत दूति तदाद, waa सति aa तयोादयार्म॑ष्ये ज्चामितिशब्द्‌ः श्राङ्ारः शब्दाख्यं ब्रह्य, अनेन सवायेवाचकसरवेशन्दव्यापकतया पूणतेनेद्धत्याभ्यस्तेन साधनेनानेन शब्दब्रह्मणेद्धं प्रपच्चादुपरि उत्क्रान्त उद्गते वाच्यवाचकरूपं सवं वेद्यजातमतिक्रान्तः सन्नशब्दे परे ay- fu निधनं नद्य इव समुद्र लयमेति प्राप्नाति। येवमशब्दे वाचामगाचरे ब्रह्यण्येकतापत्तिरथय तदा एषा fe गतिः परमं फलं, एतदेवाग्टतमम्डतलं माच, एतत्‌ सायोज्यं सायज्यं सयगभा वस्ताद्‌ा व्यमिति यावत्‌, नितलं परमानन्दाविभीावः क्रतत्य वनमित्यर्थः इतिशब्दः शब्दा ण्ब्दब्रह्मोपदोश्समाष्ययः,

= ~~~

I A I TT AE oo NG STR ०७७० जिका ~,

* यचा इति पदान्तर |

URC मेन्यपनिषत | [ ¢ प्रपाठकः)

चेत्यथ यथोाणेनाभिसतन्तुना इमुत्कान्ताऽवकाशं लभ- तीत्येवं वाव खल्वसा अभिध्याता आओमित्यनेनेाद्ख- मुत्कान्तः खातन्त्य लभतेऽन्यथा परे शब्दवादिनः अ्रवणाङ्ग्टयगेनान्तहद याकाश्शन्दमाकणैयन्ति स-

-~

SHY दृषान्तमादायति। श्रथासिन्नर्थ दृष्टान्तो ward- नाभिर्लुताकोरस्तन्तुना खमुखाल्ञालानिर्मितेनाविच्छिनेन - चेणोद्मपरिदेशं प्र्यत्करान्ताऽवकाशं निरङ्कुशविहारस्थानं लभति लभते दति प्रसिद्धं जन्वन्तरसाधारणदशशावस्यं यरित्यज्यासाधारणं निर्भयमवकाशं प्राप्नातोत्य्थैः। एवं वाव एवमेव खल यथायं दृष्टान्तस्तया श्रसावभिष्याता च्रामि- त्यनेन शब्दब्रह्मणण साधनेनाद्धम॒त्कान्ताऽदंममताखदशाव- ल्याद्धिमृक्रः खातन्तयृ कंवल्यास्यं लभत दत्यर्थः। एवं we वाख्यशब्दब्रद्याग्यासाऽशब्दपरन्रह्याविभावसाघधनमिति खमत- Hat मतान्तरमादान्य्तिः परो शब्दवादिनः शन्दनद्य- वादिनः शब्दमाकणयन्तोत्यन्वयः। कथमिति तदाद अव- रेति क्णयोारङ्कष्टं याजयिवा कण्यारङ्गुष्टाभ्यां पिघाने- नान्तर्ददये य आ्रकाशाऽवकाशस्तचत्यं शब्दमाकर्णयन्ति तं Tes शब्दब्रह्मेति मन्यन्त इत्यथः तस्य खयमाणएस्यान्तद्‌ या- काशस्थचाषस्येवं awarur सकन्तविधापमेापमानं भवति) तामेवा इ येति, नये नदीनां चाषः, किङ्कणो घष्टाचाषः,

द्‌ प्रपाठकः] ofrarat Ear | VRE

Wag तस्यापमा यथा नद्यः किङ्किणी कांस्यचक्रक- भेकविःकछन्धिका -दषशिनिवाते वदतीति तं एरथग्‌- लशछरणमतोत्य परेऽशव्द्‌ऽव्यक्ते AWW गतास्तच ते ऽछयग्‌धमिणेऽष्यग्‌विवेक्या यथा सम्यन्ना ay नानारसा इत्येवं द्याह | द ब्रह्मणो वेदितव्ये शब्दब्रह्यं परञ्च यत्‌ | शब्दब्रह्मणि निष्णातः पर ब्रह्माधिगच्छति ॥ ₹२२॥

~ -- a ee et te ~ -- ~~~ ee en aR emer ~ ~ ------------------

कांस्यं तत्पाचघोाषः, चक्रक रथयचक्रष्वनिः, भेकविःकन्धिका मण्ड्करवः; छि वैषंणशब्दः, निवाते गदायां RG वा वदति वदनमुपरिख्खितेन श्रूयमाणं साऽप्येकः प्रकारः। एतिष्वनिभिः सदृशे येऽन्तराकाशशब्द्स्तं WAM IT वदन्तौत्ययः। द्रतिश्ब्द उपमेत्यनेन van सम्बध्यते | तमेवमन्तदृदये श्रू यमाणं एय गलक्तणमनेकोापमानैरनेकधा विभाव्यमानं शब्द- amg परोऽशब्देऽव्यक्तं वाचामगाचरे ब्रह्मणि श्णद्धेऽस्तं गतौ अदशनं प्राप्तास्ते शब्दवब्रह्मवादिन इत्यर्थः तच परे aafa तेऽप्रयगघधमिंणा ब्रह्मकस्वभावा श्रत एवाप्रयग्वितेक्याः ध्रयज्विवेक्तुमशक्याः पूववद्धदेालेखायेग्या Tayi तत्रायं दृष्टान्तो यथा नानारसाः एयक्स्तभावकुसुमरसा यथा मधलं मध्वात्मलं सम्पन्नाः सन्ता न पयग्विवेक्यास्तददित्यथंः। एवं चयतादादरणमार Bia: दे ब्रह्मणे इति, Bra: Ware: i ॥ ९२२॥

r 2

१४० मव्य पनिषत्‌ | [€ प्रपाठकः |

TTT यः शब्दस्तदामित्येतदृक्षरं यद- ware तच्छान्तमश्ब्दमभयमशओाकमानन्दं ठ त्तं स्थिर- मचलमशतमच्युतं भुवं विष्णुसञ्न्नितं सवापरत्वाय तदेता उपासीतेत्येवं ETT ¦

याऽस परापरा VAT ATH नामनामतः निःशब्दः श्र न्यभ्रूतस्तु Afy स्थाने ततेऽभ्यसेत्‌ i २३॥

क न ना ~ ~ = न ~ tiwiere

उक्रमेव शब्दाशब्दब्रह्यरूपं विभज्याशब्द ब्रद्यस््ररूप fa- शदयति “च्रथान्यचाण्युक्तं यः ° ततेाऽभ्यसेत्‌" that चदा- मित्येतदर चरं ave: शब्दाख्यं ब्रहाति योजना यदस्य प्रणवाख्याचरस्यागरं नाद्‌ावसानम्थानं तच्छान्तं निविंशेषमश्- व्दमशब्दास्यं पर ay, श्रभयनमित्यादोनि तस्य खरूपलच्- णा्यानि विगरेषणानि स्ष्टाथानि। स्वापरलाय सवंस्मादप- Tala मत्ताय तदेता Va उक्तलचणे ब्रह्मणो उपासीते- manfaad wre) याऽस प्रसिद्धः परश्चापरश्च परापर- ब्र्मदृ्यदलादवः परं ब्रह्म Ws, AST नामनामतः, याऽयं प्रसिद्धः स शब्दब्रह्योत्यथः। यस्तु निःशब्दः पर ब्रह्माशन्दाख्यं श्एन्यण्डता निराकारलान्निर्विशेषः, तत एवंविधमात्मानं ay afg स्थाने Ward दद य्याने, श्रयवा सुवोश्राएस्य च य: सन्धिः सेाऽविमुक्तास्यः श्रुत्यन्तरे प्रबिद्धसलख्िन्मृद्धि खाने ऽम्धसेत ध्यायीतेत्ययंः ॥ २२ ॥

द्‌ प्रपाठकः।] दीपिकासह्हिता। १४१

अथान्धचाष्युक्तं धनुः शरोरमेमित्येतच्छरः शि- खास्य मनस्तमालक्षणं fawt नमेाऽतमाविष्टमाग- च्छत्ययाविष्टं भिच्वाऽलातचक्रमिव स्फुरन्तमादित्य- वशमूजंस्वन्तं ब्रह्म तमसः पर्यमपश्यद्य दमुष्पिनादित्य

नन ar rrr st et ER

पूवाक्तप्रकारेण यथानिर्दिष्टं ब्रह्मोपासितवति गतिं सा- धनविगेषोपदेशएपूव॑कमाद, यद्वा धे वाव ब्रह्मणो श्रभिध्येयेः दृत्यस्मिन्नन॒वाकं सखमतेन शब्दब्रह्म प्रणवाख्यसुक्तं afaqurat प्रकारविश्रषमुपदिशन्ुपासनाफलप्रकारमाद “PUTA धनुः ° कं एव सः Thai धनुः कादण्डः प्रसिद्धं शरीरं, Sifagazat शरः, wae शरस्य शिखा श्रयं शल्यस्थानोयं मनः, तमे भ्रान्तिज्ञानं WIT सद्धावन्ञापकं VE तत्‌ तमोा- लक्षणं, तमे मूलाज्ञानं भित्वा शरप्रयोगेण लच्यतमोाभेदनं छलाऽतमा विष्टं सन्धिः Sree, अतमश्राविष्टं anwar tfea सद्धातादिविक्रमात्मानमागच्छति, मनोरूपं wea तस्िनिवेश्यतीत्यथेः) एतदुक्तं भवति सम शरासन आआसोनः सममू va शरीरं धनुरिव किञ्िदचेसि चिवृकारपणेना- यम्य तस्मिन्‌ प्रणवं चोषवन्तं शरमिवाविष्कृत्य तख नादल- यस्थाने मनः; शरशल्यमिव बद्धा तन प्रणवशराग्रेण मनसा श्रावरणं सविचेपमन्ञानं facie तद्‌ाश्रयविषयतयापललि- तमात्मानं प्रवेशयेत्‌ तन्मनः" दति । श्रयानन्तरमाविष्टं पूवेम-

१४२ aqgufaaa | [€ प्रपाठकः |

ऽथ dasa विद्युति विभात्यय खल्वेनं ह ष्राऽखतत्वं TATE चा ह | ध्यानमन्तः परे त्वे लश्येषु च निधीयते । अताऽविशेषविज्वानं विगश्रेपमुपगच्छति ॥

-“ ~ ------ ----- ------------------ --- ----- -- -------~-- et a Rn mg ee

ानाविष्टमात्मानमदङ्ारास्यदं भित्वा द्रधरुरूपं दृश्यमापेत्ं विदायं ब्रह्मापश्यदिति सम्बन्धः। तस्य AYU श्रात्माभेदरव- ख्यापनाय पुंलिङ्गेविशेषणेस्तदिभिनष्टि, अलातेत्यादिना। अरख- र्डाकारस्फुरणेऽलातचक्रदृ्टान्तः। ्रादित्यवणमिति सवदृश्वा- भिभावकप्रकाशात्मलमादित्यरूपसा कृ VAT | ऊजेखन्तमूजा रसस्तदन्तं, च्रानन्द्रसमिति यावत्‌, तया चरतिः “TAT 4 सः, रसं Ward लन्घानन्दौो भवति" (तै्तिरोये०) इति। तमसः qa- मिति परततं पयं पार तमसः परस्तादतमस्कमित्यर्थः एवं BAM AAW wade “यद्‌ादित्यगतं तेजा जगद्धास्यतेऽखिलं । यच्न््रमसि aera ads विद्धि माम- a (गोर) दति MAMMA वाक्येन प्रकाशमात्रमस्य खाभा- fax wed सव तापलक्तणोयमित्यभिप्रेत्या द, यद्‌मृ्रिन्निति । Wid ब्रह्मात्मदशनसमये Baan Tet ब्रह्मामेदेन साचात्‌रत्याऽष्टतलं गच्छति मुक्ता waited wre दति wa- वत्‌ । ्रन्तःप्रतीचि सवान्तरे पर aw परे ब्रह्मणि ध्यानं Waa GUY च प्रथमं शरोरप्रणएवमनस्तल्यस्थानेषु च ध्यानं धो-

€ प्रपाठकः।| atfaarafear | aE

| मानसे च विलीने तु यत्‌ सुखं चात्मसाश्िकं |

तद्रह्य Mad शुक्रं सा गतिर्लःक एव सः ॥ २४ ॥ अथान्यवाप्युक्तं निद्रेवान्तहितेन्दरियः शुद्धितमया

धिया WA इव यः पश्यतीन्द्रियविलेऽविवशः प्रणवाख्यं

यते क्रियते कुयादित्यर्थः। ता ध्यानाद्‌ विग्रेषविन्नानम- स्फारोऽनुभवा विषं स्पुटलमृपगच्छति | स्फटतरसाक्तान्कारोा- दये सति यद्‌त्मनावम्धानं सा मृक्तिरित्येतदाद, मानस दति मानसे मनःपरिणामरूपऽदङ्ार ग्रन्धे विलोने प्रलयङ्गते, च- कारात्‌ तद्ासनायां च विलीनायां, त्‌ शब्दः सुपु्ररविंशेषणा- G1 यत्‌ सुखं, चकाराद्धेतुमचशङ्ा व्यावत्यते, नित्यं यत्‌ सुखमात्मसाच्तिकं खयमेव स्फुरत्‌, न वेद्यमिति यावत्‌, तदेव Ae चकारादात्माच, कौदृशमणग्टतमविनश्वर, wa दीप्तिमत्‌ ज्ञानस्भावे, यद्‌ वंविधं ब्रह्मात्मत्वं सा गतिः पर्षाथः, सएव लाकः फलं सवर॑साघधनानामित्यथः 1 २४॥

द्दानोमृक्तां विद्यामनृद्य तदन्तं प्रशंसन्‌ विद्यामेव मरीक- रोति “च्रयान्यचाप्यक्तं ° इत्यभिधीयते दति। faga fa- fea दव age दव चान्तद्ितेद्धियः प्रविलोनेन्धियदत्तिरनं निद्राबानित्यथंः। तथा खन्न ta खप्नदृगिव इन्दियविले दृन्दियाणां निवासस्थाने ददे अ्रविवशः स्बुलदेदाभिमानग्न्व दरति चावत्‌ न लयं GNA | wid देदाभिमान-

१६९ मेन्युपनिषत्‌ | [ € प्रपाठकः।

प्रणेतारं भारूपं विगतनिद्रं विजरं faa’ विशे - कञ्च साऽपि प्रणवाख्यः प्रणेता arent विगतनिद्रा fart विष्त्युविंशके भवतीत्येवं दाइ |

क ~ -----------~---------------->---=-- = जि ~ ~~~ ~~ ---~-~ ~ -~----~~-------~- ee

राद्ित्येन नाग्रदष्ययं नत्युक्रप्रायं द्रष्टव्यं, तथा चेवमवस्थाचया- तते लयविक्तेपर्‌ दतिया प्रुद्धितमयाऽतिश्यन प्रएद्धिमत्या धिया प्रसन्नवृद्या यः प्रणवाख्यं प्रएवेकात्मतामापन्नं प्रणेतार पश्यति साऽपि तदात्मा भवतोति याजना, ‘a यया यथापा- सते तदेव भवतिः इति Ba: | प्रणेताऽन्तयामीश्वरः तं प्रणेतार मन्तयामिवेनापलकचितमित्यथंः। भारूपं ज्ञानप्रकाशखरूप- मित्यनेन खरूपलच्णमक्तं, विगतनिद्रमित्यविद्यातत्का्य- रूपावरणएत्िक्तिपाज्ञानरदिततया कूटसखत्म्‌च्यते। विजरं fa- aafafa स्युलसद्गातधम॑वत्वनिरासेन ततो विविक्रलमुच्यते) fawiafafa ्रन्तःकरणधमरादित्यं, चकारात्‌ प्राणघमचतु- त्िपासारादित्यं waa, एतेन खष्डसद्वगतादपि पिविक्रताक्ता। तया च कायंकारणप्रपञ्चातौतं यथाक्तविशेषणं wafagd- रहिततयाऽवस्था्रयातीतया बुद्या याऽन॒भवति साऽपि प्रण- US इत्यादुक्ात्मका भवतीत्येवं wre । fa, एवं ययाक्रप्र- HITT प्राणप्रणेतार मात्मानं, श्रय तथा श्राङ्कारमाद्ारा- त्मनेकोङतं ad प्रति यस्मारनकघाऽनेकप्रकार स्यूलखच्ल- कारणात्प्कं सवे जगद्युनक्रि योजयति परविलापयति कञ्चित्‌, wad वाऽपि खयमेव वा विलौवमानं यज्ञते याजयन्तिवा

¢ UNIS | | atfiareateat | १४५

` रवं प्राणमयोङ्धारं यस्मात्‌ सवमनेकधो | युनक्ति ae वापि तस्माद्योग इति स्मतः ॥ | wae प्राणमनसोारिद्दियाणां तथेव च । सवभावपरित्यागो येग इत्यभिधीयते ॥ २५॥ अथान्यचाष्ुक्तं यथा वाप चारिणः शाकुनिकः खचयन्त्रेणाडत्योदरेऽयोा जुहोत्येवं वाव wher

== ~= S 7 "` ~~ rer a न

कं चित्‌, तस्मादियं faut dt दति wa: कता Sastre au: सिद्धनिष्टां awed योगमपलच्छ तत्साधकनिष्ट साघधनरूपं यागं लक्तयत्येकलमिति, प्राणादौीनामेकलवं, एक- विषयप्रवणएतया प्रत्यकूप्रवादकरणं। सव॑भावपरित्यागः wy क्रियाकारकफसेषु भावपरित्यागः सत्ववद्धित्यागः, sear सव॑विषयका या भावा भावनासंखारस्तस्य परित्यागः, श्रविषयात्मतत्वज्ञानाभ्यासेन वाद्यविषयवासनाभिभव दल्यर्थः॥ ॥ २५ ॥

पनः प्रकारान्तरेण प्रणवनिष्टायां भावना विशेषं योगा- ATATS “शच्रयान्यत्राणुक्तं ° यथया क्रमेण slat यथा वा लाके कश्िच्छाकुनिकः शकुनापजोवौ किरातकैवतीादि- रण चारिणा AMAA खचयन्त्ेण जालद्तणाद्धृत्यदर उदर्येऽ्रै जाति जाटठराग्मिमात्करोति एवे वाव एव- मेव खल दमान्‌ प्राणान्‌ जलचरम्थानीयान देदान्तर्विच-

१४६ मेव्युपनिषत्‌ | [€ प्रपाठकः)

प्राणनेामित्यनेनेाइत्यानामयेऽग्ना जुद्ात्यतस्तपतोर्वीव साऽथ यथा तघ्नोवि सपिस्तणकाष्टसंस्यर्शेनाज्च- लतीत्यवं वाव खल्वसावप्राणास्यः प्राणसंस्यशनाच्च- लत्यथ यदुज्चल्येत ब्रह्मणा रूपच्चेतदिष्णाः परमं

ee -------- ~*----- -~-- ---~-~~-~------~- -- pane ie Sn eee --“----

रतः सवौनेव मख्यामुख्यरूपानेमित्यनेनाचरेण जालखचम्या- नीयेन wage एयक्कत्याना fas agra जुदोति तद्‌ात्मसात्करोति Tau) wea दामे दृष्टान्तमुक्रा तस्याऽश्रियस्ततयाश्चिमयवले दृष्टान्तमाह, शरतस्ततार्वीव स इति) अता हामानन्तरं सश्रात्मरूपाऽनाम- योाऽभ्चितप्तावंव उवींशब्देनार्ीजं भाण्डमुच्यते यथा Ya मदावोरास्यं भाण्डं ad तादृशः सद्त्य्थः दृष्टान्तं fag- णाति, रय ययेति । तप्ता sah आधारो यस्य तत्‌ तप्नाविं तच तत्‌ सपिद्येति विग्रहः । तद्यथा दणादिसंस्पे नाज्ज्वल- asad जायते एवमित्यादिदष्टान्तिकाक्रिः, एवं वावेव- मेव वखल्वसावप्राणाख्यः प्राणादिसहातादटिविक्रतया प्राणा- ख्यामलभमान wa: प्राणएसंस्म्रनेाज््चसलति प्रकटोभव- NA | एतदुक्तं भवति यथा सन्तप्रे भाण्ड विद्यमानेाऽप्य- fai सरूपेण संदृश्बते घुतनोदोपितः सं स्तद्‌ क्तदटणा दि सम्बन्धे यथावहृश्यते एवमसावात्मा देदसंस्या न यथयावदवभासते प्राणादि प्रपञ्चप्रविलापने सति विलीयमानप्रपञ्चानगतचि-

द्‌ प्रपाठकरः।| दौपिकासरमिता। Vad

पदञ्चेतद्रद्रस्य रुद्रत्वमेतत्तदपरिमितधा चात्मानं fa- भज्य पूरयतीमान्‌ लाकानित्येवं चाद । ` ` बडे ख यदत्‌ खलु विष्फुलिङ्गाः सखयान्मयुखाश्च तथेव तस्व | प्राणादयो वे पनरेव तस्मा- द्भ्यचरन्तोह यथाक्रभण ॥ २६ ॥

i em a ele tet tt न ००9

ZTIMTBSIVT यथयावदत्भाष्त इति। अयन पवाक्तस्ात्मनोा यदथिरूपकल्मक्तं तदृष्टान्तेण प्रपञ्चयति, watata स इत्या- fear तपरीविश्न्देन are घृतं लच्यते, तद्यथा खेवा सड तप्यमानं waa सवं ठटणएादिकं सन्तपद्‌भिज्वल[त एव- मयमप्राणस्य wa fac टेददयं सन्तपंस्तत्‌- day सवमेव जगदभिज्वलयति प्रकाश्यतोत्यभ्चिलेन रूपक- anfafa | wea सवात्प्तिख्ितिलयकारणलवेन सवोात्मल- माविष्करोति, wa यदु्चलतेति। एतद्रह्मणे दिरष्छगभस्य BZ: रूपं BEY, विष्णा: पालकस् परमं पद्‌ खरूपं, एतदेव च सद्रस्य AUG: CTF WEY, एतदेव तदात्मख्पं ब्रह्माऽपरि- मितघा चात्मानं विभज्छ देवतिय॑द्मनव्यादिमेदेनाविद्ययात्मा- नमने कधा विभनच्येमान्‌ लाकान पूरयतोल्येवं We, ay य- afafa | पूाद्धं स्ष्टाथं। प्राणादयो पै प्रसिद्धाः पमरेवति सुपुश्घिप्रलययेाः प्रलीनाः पनः पुनस्तस्मादभ्यश्वरन्तीड TaT-

धष्ष्यो य॑याक्रमेण पूवृष्टिक्रमेणत्यः | तथा च waar ४८५

१४८ मेच्यप्रनिषत्‌ | [€ प्रपाठकः।

अथान्यचाष्युक्तं बर्ण वावेतत्तेजः परस्याग्टत- स्याश्रीरस्य +यच्छरौर स्यष्णयमस्येतत्‌ घुतमथाविः-

क Pe ET ETT

यथाग्नेः द्रा विस्फुलिङ्गा व्यु्रन्त्येवमेवास्मादात्मनः सवे प्राणाः स्व लोकाः सवं देवाः सवाणि तानि येचरन्ति (हृददा०्श्र०४) इति re li

ददानो प्रकारान्तरेण ददन्तज्यातिषमात्मानम्पलम्भ- यन्‌ सफलामात्मनिष्टामुपदिश्ति “Mata ° तेज- सैवा्िद्धवयाःः दति) ब्रह्मणि वाव परमात्मन एवेतद- WAU तेजः, किंलचणएस्य परस्य सवंदूश्यखभावातोतस्यात एवाम्टतस जन्मादि मरणान्तविक्रियार दितस्छेति यावत्‌। खतः परमम्दतमपि ब्रह्मतेजः शरोरसम्बन्धात्‌ विपरीतं खादित्यतेा विगश्निष्टि, श्रशरोरस्येति। शरीरसम्बन्धरद्दितस्य, न fe निर- वयवस्यासङ्गस्य जतुकाष्टवत्‌ शरोरसंृषाऽस्तोति भावः। एवं- विधस्य ब्रह्मणि वावेतन्तेज इति सम्बन्धः किं तदित्याद। चयच्छरौरस्याष्णय शरोर सम्बन्ध्याप्रेयं GMAT स्शनेन म्रत्यचेण तद्रद्यणएस्तेज TI: | तथा च छान्दाग्येष्यदतः परो fear ज्योतिर्दीप्यते इत्युपक्रम्य दरद्‌ वाव तद्यदिदमस्िन्नन्तः- परुषे श्यातिस्तसटेषा दृष्टि य॑जेतद्क्िञ्छरीरो संस्यभ्रनाष्िमानं विजानाति इृनि। wa तेजस एतत्‌ प्रसिद्धं शरीरं घृतं, saa fe तद्रद्मतेजाऽन्यचरा प्रकाशमानमभ्िरिव घृतेन दीष्यते।

* यजश्र रीर स्येति लिखितं |

ह्‌ प्रपाठकः] दीपिकास{दहता। १४६

सन्नभसि निहितं वेतदेका्रेणेवमन्तहदयाकाशं वि- नुद्‌न्ति यत्तस्य ज्योतिरिव सम्पद्यतोत्यतस्तद्धावम- चिरेणेति भ्रूमावयग्पिण्डं निहितं यथाऽचिरेणेति

---- -- - स 4 eS Sr i ged pete ~ renee ~~ - ----------- ~ «+ ----- --

एवं सामान्येन देदगतेाष्ण्यात्मना ब्रह्मतेजः सम्मावनापदं नो- तमिद्‌ानों तख साच्वात्कारपद्वीम्पद्शति, warfa: afa- fa: श्रयेवं wanfad तत्तेजः आविः प्रकरं सन्नभसि ¥z- याकाशे निदितं स्थितं पे निचितं सवश्रुतिव्वेतदित्यथः 1 तया च मण्डकं च्राविः सनिहितं गदाचरं नाम HET’ दति, तत्तेज एवम्‌क्रप्रकारमदि श्वान्तददये ददयपुण्डरोकं यदा- काशं तदेकागेण चित्तसमाधानेन विनदन्ति विशेषेण az- न्ति इदयपृण्डरीकविकासनन तत्‌ग्यमाकाशमाविष्कुवन्ती- त्यथः । एवं क्रियमाणे तस्याकाशस्य सम्बन्धि यनज्ज्यातिरिव प्रकाश इव नित्यमिद्धमप्यावर्णतिरोाघानमाच्रापेंत्योाद्ूत- प्रकाश दव सम्पद्यति सम्पद्यते श्रभियक्तं जायत इत्यथे; | दरति यतः खतः fag तजाऽभिव्यज्यतेऽतस्तद्भावं तस्य तेजसा भावं खभावमविरेणाल्यकालेन सद्य एव एति प्राप्रोव्युपा- सकः। aw vaquaa नित्यप्राप्रलात्‌, तद्‌एवरर्णतिरा- घानमाचमपेच्छ प्रात्निरूपचयत दति भावः। तत्रापाध्याकरा- र प्रतिबन्धनिटरत्याऽचिरेण खखरूपापत्ता दृष्टान्तमार, w- atfafa i wat निदितमन्तण्डमोा निकलिप्तमयस्िण्डे पिण्डो

wo भ्न्युपरिषत्‌। [¢ प्रपाठकः

भूमित्वं षदत्संस्थमयस्यिण्डं यथाग्न्ययस्कारादये नाभिभवन्ति प्रणश्यति चित्तं तथाश्येण सदैवमि- त्येवं द्याह |

ग्तलमयेा यथाऽचिग्ेण ufad श्टद्धावमुपेति गच्छति षदेव भवतोत्यथः, तथा सम्यक्‌ WEVA पनरनुत्धानमेवेति, चापि दुष्टान्तमाड, गटदत्छंस्यमिति। ग्ठदत्‌ साक्तात्‌ ग्टत्ति- केव संस्था स्थितियस्य तन््दत्संस्टं, wa वतिप्रयोग उक्ति- भङ्ञोमाचा रटदात्मना स्वितमित्ययः। यथया गद्‌ात्मतां गत- मयस्पिण्डमन्नययस्कारादया नाभिभवन्ति श्रग्मिना प्रागयस्पिण्ड दृव तस्मिननभिव्यक्तप्रकागेन न दद्यते न वाऽयखारंलाह- कारैविंकारीक्रियत इत्यथः दाष्टान्तिकमाद, प्रणश्यति दूति, यथेमे दृष्टान्तो तथा fad चिन्तस्थञ्चिदाभासे जोवास्य श्रा्रयेण्णापाधिना वित्तेन ae प्रणश्यति निराभासनज्यातौरू- पमापद्यते tou) यद्धा चित्तं साभासमन्तःकरणं ्रा्येण वासनात्मकलिङ्गेन ay प्रणश्यति प्रकषण नश्यति उव्किन्न- संस्कार भवति पनन aS भवतीत्ययंः। एवमेत्रैतन्नान्यये- त्येवम्यमाद BA इत्ययः) दद्याकाश्मयं ्राकाशवद्‌ सङ्ग यदा हदये यद्‌ाकाशं AMG इदद्याकाशमयं, RINT भाण्डाकारस्त- दत्‌ सवंवस्लाश्रयलात्‌ कोशमिव काशं, लिङ्गव्यत्ययः कान्दसः। त्या च हाद्‌ाकाशं प्रत्य अ्रत्यन्तरं “उभे श्रन्‌ grar- fual sata समाद्िति उभावद्मिख्च वायुश्च खयो चन्द्रममा-

¢ प्रपाठकः || दीपकासहिता। १५९.

PURINA काणमानन्द परमालयं |

स्वं यागश्च ततेऽस्माकं तेजखेवाग्रिख्ययाः ॥ २७ ॥

अयान्यवाप्युक्तं भरूतेन्द्रियायानतिक्रम्य ततः प्रत्र- ज्याज्यं शतिद्‌ण्डं धनुग्रहीत्वाऽनभिमानमयेन चेवे-

~~ ~ Bets no eee eS

aut fagaaatia यद्वा खेहहास्ति ae नास्तिसवं तदस्मिन्‌ समादितं' (ङा०श्०८) दति आनन्दयतोन्यानन्द्‌ "एष दयेवा- नन्दयातिः दति War) परमालयं च्रासमन्ताल्लोयतेऽस्मिन सवमित्यालयं परमं च तदालयं च परमालयं मक्तिरूपमि- त्ययैः। एवम्भूतं द्रद्यरूपं तेजस्तद्स्माकं स्तं खरूपं यागश्च, युज्यत इति यागः, फलं पुरुषाथेः मेाऽष्येतदेवेति याजना) यत -एवमताऽस्य सवात्रमकलादश्चिखययोाञख तेज एतदेपेत्ययंः। तया च भगवद्‌चनं।

अविभक्तञ्च way विभक्रमिव च faa |

तभद च तज्चेयं ofa प्रभविष्ण च॥

ज्योतिषामपि तत्‌ ज्योतिस्तमसः परमच्यतं। दति nel

ददानीमुक्स्य ब्रह्मतेजस उपलम्भे योगविशेषम्‌पदिशति “च्रयान्यत्ताप्यक्तं ° न कदाचन दति) तपदेन ततस- Fal Sel Waa, इदन्धियाशणि प्रसिद्धानि, श्रयः शब्दादया विषयाः | रेदद्धियविषयानतिक्रम्य तेव्वदंममाभिमानं त्यक्ता तताऽनन्तर VAR सन्यास एव ज्या यस्य amass, wraue

१५२ मेन्युपरनिषत्‌ | [€ प्रपाटकः।

घणा तं ब्रह्मदारपारं निहत्याद्य सम्माहमोली ठृष्णे- व्याकृण्डली तन्द्रौराघवेव्यभिमानाध्यकछषः SIs प्र- लाभदण्डं waa चैवेषुणेमानि खलु

a ----~ ~~~ oy

दण्डः काण्डं यस्य तद्धृतिदण्ड, एवंविधं धनुरदीतला दीर्य मास्थाय तस्मिन्नसङ्गतालक्षणणं ज्यामारोप्येत्यथेः। तस्मिन्‌ धनषि संहितेनानभिमानमयेन चकारादिवेकशितेन चेषु- wa विद्याचारकुलादिनिमित्ताभिमानपरि्यागात्मकेन दू- ग्द श्यविटकापङ्तन च यथयाक्तानभिमानमयन यथेोक्तविवेक- तीच्छेनषणेति यावत्‌ । तमाद्यमिति सम्बन्धः। तं प्रसि- माद्यं सवानयकारणमददूराख्यं ब्रह्मद्वारपार द्ार्दस्य ब्रह्मणः प्रा्तदारस्य पार पालं, रलयारभेदात्‌, दारनिरोाघ- करमित्ययः। एवम्भूतं नि दत्य दला ब्रह्मणालां विभेदित्यत्त- Ta सम्बन्धः | सङ्गदेणाक्तं faut श्रतिरदङ्धारस्य न्त- qa td खचयति, स्श्मारेत्यादिना। aarer मिथ्याज्ञानं मैलिरुष्णीषमस्यास्तोति areata | ठष्णा विषयचापलं, Sar परोत्कषासदनच्चु कुण्डले यस्य विद्येते स टष्णेग्याक्‌- WH | ANT सत्कमंसखालस्यं, दरा निद्रा, WA पापं चत्ये- तानि aq यषटिविशेषा यस्य स तन्रौराघवेची। अभिमानः खोत्कषाभिनिवेगशस्तस्याध्यच्ताऽधिष्ठाय प्रवतेयिता प्रागक्ताऽद- EIT. साभाषः BW, RPAH प्रलाभदण्डं धनग्टेदीला

ह्‌ WOTSR: | | efrearafear | १५३

५

भूतानि दन्ति तं इत्वाङ्कारक्षवेनान्तहृद याकाशस्य पारं तीत्वाविभूतेऽन्तराकाशरो एन केर वटेवावटकडा- तुकामः संविशत्येवं उह्मश्णलां वित्‌ ततश्चतुजालं AMAT OS हरवा गमेनेत्यतः WH! पूतः शर न्धः शन्तेा- ऽप्राखा निरात्माऽनन्ताऽक्षय्यः स्थिरः शणञखताऽजः स्-

द्‌च्छामयेन स्वच्छन्दाधरपयायवाच्यरूपण चकाराद्‌ विवेक- निशितेन चैवेषुणेमानि प्रसिद्धानि खल wath स्यावरज- दुमात्यकानि रन्ति पीडयति, तमेनं मर्वप।डाकरलाद्धून्तय्यं दत्वा उन्मून्धद्धार सवेन तरणमाधनेनान्तरदयाकाशस्य सर्व- गद्‌ श्रयनयाऽवयाकतास्यस्य पार परतोरं तद्धिष्टानं सर्व wifaed तोता प्रापय, श्राविश्ठंतेऽन्तराकाशं त्रच्छाकारेऽभि- व्यक्तं ufa waa: णनेरसंभ्रमेर ब्रह्भाशालां विदित सम्ब न्धः । गनेस्तदनुप्रवेशं दृष्ट(न्तमाद, watafai aferset कान्द्मे | war इवत्येतत्‌। चया कञथिद्धातुकामः सुवणा- दिघा्नन्तस्युमा निद्धितान्‌ कामयमानाऽवरशृद्गतंकताऽवर तस्िच्छनैः संविशति प्रकरोग्छतं utd पश्चन्नवं प्रादुष्धत- ब्रह्मशालां ब्रह्भाप्रकाशस्थानं सा [्तत्वेनावशर पितं प्रत्यगेकरम- मात्मानं विशेत्‌, ततस्तव्मवेशानन्तरं चत्वारि जालान्युप्यपमि वेष्टनए{नि य्िंस्तचतुजालं ब्रह्मकेाशं ब्रह्मणः कोाश्वदाच्छाद- कमन्नमयप्राणएमयमनेमयविज्ञानमयास्येश्चतुभिः AH: परि- वेष्टितिमानन्द्मयकाशं wate प्रेरयेद्धन्य.{दति यावत्‌ कंन

xX

१५४ । मेव्यपनिषत्‌ | [ € प्रपाठकः।

तन्त्रः स्वे afefa तिश्त्यतः स्वे afefa तिष्ठमानं

द ष्राऽऽखत्तचक्मिव सञ्चार चक्माला कयतीत्येवं BITE षडभिमासंसतु युक्तस्य नित्यमुक्तस्य देहिनः अनन्तः परमे गुदः सम्यग्ये गः Wada ॥ रजस्तमेभ्यां विद्धस्य सुसमिद्धस्य देहिनः | पुचद्‌ार कुटुम्बेषु सक्तस्य न कदाचन ॥ रट ॥

----~ - --- ~~ ~ ~~ ~~ -- ite ~ व 1 म म = मा ate

साधनेन गुवागमेन गर्ूपदिष्टेनागमन वेद्‌ान्तवाक्येनानन्द- मयकाशाञ्रयं Baa प्रत्यगात्यत्यागमाचा्याभ्यां निखित्य कोा- शेव्वात्माभिमानं त्यजरित्येष क्रम ta | अताऽनन्तरमतः श ~ कारणएणत्‌ सवप्रतिवन्धनिटृत्तेरिति at, we: पूत दत्यादि- विशेषण: स्वे afeta तिष्ठति, अताऽनन्तर से afefa Gees तिष्टमानमवतिष्ठमानमात्मानं दृष्टा जाद्टृत्तचक्रमिव परादटत्त- चक्रमिव संसारचक्रमालाकयति यथया रयादुत्तौणा रथय- चक्र परादत्तव्यापार्‌ दूरत एवावक्तते कित्‌ तया विद्यान्‌ न्रद्मसम्पन्नः संसारचक्रं दूरादेवावलाकयति न पूववत्‌ खसम्ब- सितयत्यथैः । tad द्याह, शछोकाभ्यामृक्तमयजा तमित्ययैः | नित्यमुक्रस्य जितेन्द्रियस्य अभिमानद्रन्यस्य षड्डिमीसेस्वु युक्तस्य यागनिरतस्य प्रागृक्रवत्मना प्रणवाभ्यासं Haart देडिनेाऽनन्तः परमे WY: सम्यग्धागः परमात्मसम्पन्तिलक्तषणः vada fag e ~ =~ ~ | +त त्ययः । सुसमिद्धस्य विद्याविनयाचारेः सुदोप्रस्याऽपि ददने

श्‌ पपाठक्षः।] दौपिकासहिता। १५१५

र्वमुक्ताऽन्तहदयः शकायन्यस्तस्मै नमस्कत्वाऽ- नया ब्रह्मविद्यया राजन्‌ ब्रह्मणः पन्थानमारूढाः qa प्रजापतेरिति सन्ताधं दन्दतितिक्षां शणन्तत्वं योगाभ्यासाद्‌वाप्रातोत्येतहु द्यतमं नापुच्लाय नाशि

TWH गणाभ्यां विद्धस्य wary तावमुद्चतः पन्ना- दिष्वत एवं सक्तस्य न कदाचन BABI: प्रवर्तत cay: ll ॥ et ॥

इदानीं वारूखिस्यास्याविकामुपरूदरक्नक्रयाः सगणनि- गंणविद्ययाः मस्परदानविश्रषमुप्रदिश्रति शाकायन्य TANTS | “एवम्‌ कराऽन्तहदयः ° सम्यन्नाय Tala” दति। एवमम्‌ना प्रकारेण ब्रह्मविद्यामनेकप्रकारां छदद्रथायाक्तान्तरेव प्रत्यक्त- च्चे हदयं बद्धियंस्य सेाऽन्तदंदयः शाकायन्यः छषिम्तसं ब्रह्मणे स्वगरवे वा नमस्छलाऽनया मया तुग्यसृक्तया ब्रह्मविद्यया परापर ब्रह्मविषयया द राजन्‌ ब्रह्मणा यथाक्रस्य पन्थानं बह्यप्राभ्भिमागमारूढाः प्रजापतेः RATT war वालखिन्घ- स[ज्ज्ञिता मुनय दत्युवाचति योज्य) यागाभ्यासात्‌ मन्ता- षाद्यवाप्नोातोत्येवं चावाचेत्यध्याद्ारः। एतदुक्तं ब्रह्मज्ञानं गद्यतममलिगेप्यं रदस्यतममपन्लषाय न कोतंयेन्नोपदिगेत्‌, तथा अगिग्याय भिब्यदेत्तिर{दितायन कौतयत्‌। शिव्यते पच्चलं च यद्यशान्तः साभिमानस्तसतै च्रगान्ताय न adda, तस्मरा- च्छान्ताय भिव्याय Vala वा कीतंयेनान्य्मै THVT: |

x 2,

१५६ मेन्धुपनिषत्‌। [९ प्रपाठक्षः।

ma ARIAT कीर्तथेदित्यनन्यमक्ताय सवगुण- सम्यन्नाय दद्यात्‌ WEA

ओम्‌ शुचो देशे शुचिः सत्वरः सदधीयानः सदा- दी सद्यायी casi स्यादित्यतः सद्रह्मणि सत्यमिला-

तया चाक्र श्रत्यन्तरे Aral परमं गद्यं पराकन्यप्रचादितं। नाप्रशान्ताय दातव्यं नापुच्चाशिव्याय वा पुनः" (ae) इति। फ़लितमाद। अनन्यभक्रायाचार्यकभजनपराय सन्गणसम्प- नय दद्यादिद्‌ः ज्ञानमित्ययः। fraaury” शरुतिर तिप- राणएसिद्धाः ay भगवत्पादैराचार्यर्क्राः प्रशान्तचित्ताय जितेद्धियाय प्रदीणदाषाच यथोक्तकारिण। गृणान्िता- यानुगताय सवेदा प्रद्‌ यमेतत्‌ सततं HHA’ इति॥ २९ ॥ इद्‌ानीमभ्यायकषेण प्रकोणानि कानिचित्‌ साधनानि साधारणानि कचिदसाधारणानि चापदं प्रवतते अतिः “SA Wa ea ष्एचिः° परमां मतिः दृति, wat emt गि- रिन्‌ पलिनगृद्ादिग्ुद्धस्थान उपविश्धेति aie, प्रटुचिः बा- द्याभ्यन्तरष्ुद्धिसन्यन्नः, aay aang: प्रसन्न चित्त दति यावन्‌) सद्धोयानः सद्ध्यात्मशस्तादभ्यसन्‌, सद्वादी सददध AZSAVN GT: | सदयाय ब्रह्युध्यानपरायणः, सद्याजो ब्रहम धजनशोलः, यजनं तस्येश्यरण्ह्पस्य मानसेर्‌पचारेरभ्यचनं | एवं दुःवेन्‌ स्यात्‌ भेत्‌ anufefa we: दति यताऽतः सद्द

६ प्रपाठकः | | दीपिक्षासद्िवा। १५०

पिणि cece STR LAUT SATIN: परेषा- त्मवदिमतभयेः निष्कामेऽशग्यमपरिमितं सुखमाक्रम्य तिष्ठति परमं वे शेवधेरि व परस्योद्धरणं यत्‌ निष्कामत्वं स हि सवेकाममयः पुरुषेऽध्यवसायसङ्कल्पाभिमान-

न, ous wes ein Ba a aS a ts, ps taneate श

fu निदत्तोऽपरिमितं सुखभाक्रम्य तिष्ठतीति सम्बन्धः सदेव सेाम्येदमिति ब्रहि aR Aaa az ay, तस्मिन्‌ az ब्रह्मणि किंलक्षण, स{ति sfuarfafu सति मद्भूमनिरते पुस्यभिलाषवति मदनग्रदच्छावतोति खावत्‌, निदत्त निष्यन्ना ब्रह्मणि सम्पन्ने ब्रद्मात्मभावमपगतेऽत एवान्यः सदधगताभिमा- निमा जौवरूपाद्‌न्याऽपरि च्छिन्नः, तत्फल च्छन्न पाशस्तस्य ब्रद्य- णे यत्फलं स्यति: प्रतिभासस्तेन किकसंसारवासनापाशरोऽतणएव निराशः प्राप्तव्यविषयागाप्रएून्यः सवात्मत्रह्मरूपल्यात परेषु जौ वा- न्तरस्वात्मवद्‌ात्मनोव विगतभय निरातङ्कःन चास्य दितोय- दशंननिसित्तं भयं भवतीत्यथैः, ara दयषां स॒ भवतीति श्रुत्यन्तरात्‌) वता fara, कामवता fe तदुपघातनिभिन्तं भयं भवति, कामख दे दाद्यभिमानपरःसरः, तद्र हितेाऽयं नि- ष्कामत्वात्‌ निर्भय इत्यर्थः । अताऽचय्यं ्तेतुूमशक्यमविनाशोति यावत्‌, अरपरिमितमपरिच्छिननं वेघयिकसुखविलक्तणमिन्येतत्‌, एवंविधं सुखमाक्रम्यात्मसात्छृता तिष्टति waaay

^~ £

दृत्यं; निष्कामलत्वमक्रं साति तस्य सवमाघनेभ्यः अष्ट दयोात-

१५८ | मन्यु पनिषत्‌। [€ प्रपाठकः]

लिङ्गा बद्वाऽतस्तदिपरीता स॒क्ताऽचेका ATAU: प्र कछतिभेदवश्णद्‌ध्यवसायात्मबन्धमुपागतेाऽध्यवसायस्य दाषश्षयाद्वि मेषा मनसा देव पश्चति मनसा खणा- ति कामः सङ्कल्य विचिकित्सा Basset एटतिर ति

fad परमं वा sfai यत्‌ निष्कामतं तत्‌ शेवधनिधेरिव परस्य परमात्मनः परमं सवेात्तममृद्धरणं प्रकटोकरणं वरे प्रसिद्धं विद्व्ननेखित्ययः | एत दुघटमिति दोतयन्‌ पुषः ward agidata, सरील्यादिना। fe यस्मात्‌ स पुरुषः स्वभावतः सव॑काममयः सवविषयकामाकुलः यताऽष्यवसाच- सद्धःल्पादिलिङ्गस्तदत्तया काममयत्मवगम्यत इत्यर्थः AA एवायं बद्धा चतः काममया बद्धाऽतस्तद्धिपरताऽकाममया म॒क्त एवेत्यकामात्मता सम्पाद्या स॒मक्तणेति भावः । इदानोमच मतान्तरं सा्यदुष्टिविषयसत्थापयति खमतपरि्ुद्धये, ्रचैक श्राङ्धरिति। गणा गणकाय मद्द्‌ाख्यं नुद तत्त मरछतिभेदवभ्रात्‌ पुवेवासनात्मकसखभावविशेषवशादध्यवसायात्मवन्धं विषयाभ्य- वसायादिरूपं बन्धनम्‌ पातः, न विद्‌ाद्छेत्य्ः। अ्रध्यवसा- यस्य या दोषा बह्दिविषयप्रवणता aw त्तयान्नाशाद्िषयवास- ना विच्छद्‌ाद्धि Fie war गृणस्येवेत्यथः। अरवेतिगब्देा- SHE are इति tae च्राङ्{रिति सम्बन्धः। उत्थापितं मतं बयुत्थापयति, मनसा रोति । अन्तःकरणाभिमतस्य बृद्धि

¢ प्रपाठकः |] दोपिकासहिता) १५६

ह धीँ रित्येतत्छरवं मन रव गुणाधेरुद्यमानः कलु पीरूतश्चास्थिर चचच्चलेा लुप्यमानः AIST व्यय्रश्चाभिः मानित्वं प्रयाता इत्यं Al ममेदमित्येवं मन्यमाना निवघ्नात्यात्मनात्मःनं जालेनेव खचरेाऽतः पुरुषेाऽध्यव-

~".----~--~~--~-----------~----~- RSV,

तत्वस्य करणविभक्तया wan सवशतिषु न तस्य कर्ठलम- वगन्तं शक्यं, यता मनमेव {इ पश्यति लाक्षा यद्र पश्यति तन्मनसेव पश्यति, aataras मति चः सम्ब द स्वाष्यप्रतिभा- सात्‌, “अन्यत्रमना Ws नाद्‌ शेमन्यचमना ward ना्चषनमिति मनसा wa पश्यतिः (seer) दत्यचयव्यतिरेकाभ्धां अत्यन्तरे मनावद्यदङ्ार शब्द वाच्यस्यान्तरात्यमनः करणत्वावधारणात्‌ न तस्य कटमिति तात्पयायंः | विचिकित्छा संग्यः, प्रसिद्धार्थं मन्यत्‌, एतत्‌ सवे मन एव मनोाविकारलात्‌, सुवण कुण्डनल- मितिवन्मनोाऽमेदन तद्धमलं कामादीनामवधायंते, कल घमलभ्रान्तिवयाटृत्तय THU | नन्‌ चद्यते कामाद्या न EVA: कथं तदि कचाश्रयतयाऽदं कामोत्यादरिरूपेण प्रति- भासद्ति च्न्नायं द्‌षोऽन्तःकरणेापाधिनिवबन्धनलात्‌, ae- त्स्य चात्मना ताद्‌ाव्याध्यासासीगलादर्‌व प्रतिभासापपल्तिः स्णटिकमणए{रिवेपाधिका लेादित्यप्रतिभास दत्यभिप्रेत्याद, गेैरुद्यमान दति । गुणानां स्वादीनां मायागुणाना- माचा; प्रवादा दददयतद्ध्‌म॑रूपाः, तैरुद्यमानः परवशोक्रिय-

१९० मेव्यपन्षित्‌ | [६ प्रपाठकः।

सायसङ्कल्पाभिमानलिङ्गा बज्गाऽतस्तदिपरोतेा सक्त स्तस्मात्‌ निरध्यवसाया निःसङल्या निरभिमानस्ि- षेदेतमेोक्षल्षणमेषाच ब्रह्मपद व्येषाऽच दार विवरेा$-

-~ -~--- - -------+ ~~

माणाऽभिमानित्वं प्रयात tase: | जालेनेव खचर इत्यन्तं दतोयप्रपाठके द्ितोयानुवाकं Bd चस्मादवमचतनस्य लुद्धि तत्वस्य सखसन्तास्युत्यःरखतन्तस्य कटंलबन्धमाक्तभाक्त- मनुपपन्न, कूरटस्यस्वाऽपि चिदात्मनः परोापाधिवशात्‌ प्राति- भास्करं तत्‌ सव॑मुपपनमताऽस्ाद्धेताः पुरुषाऽध्यवमायेव्या- दिप्रासङ्गिकाथापसंदारः wae: प्रछृतमपसंदरति, तस्मात्‌ निरथ्यवसाय दति। रूमदुख्द्कामः सन्‌ विषयाध्यवसाचादि- thea: स्यादित्यथंः। एतद्यदकामादिलच्षणमवस्यानमतन्मेः- GAIT HVAT यत एदा Farag ay ब्रह्मपद्वी साच्ताद्रद्धाप्राध्िमा्मः, एषाऽच दःरविवरेा AlasziTerg_iza- मत्ययः | तिधयाविषटलिङ्मदनिरथ्यवमायादात्मना अकरामा- marae निदि श्यते। किंबद्धनाऽननाकामात्मलावम्थाननास्य BUTEA तमसः पार्‌ परतोरं (aw: परमं पद्‌ गमिय्यति श्रचिरेणेवात्पमत्लज्नानेनावैग्यतोत्यर्थः। vat पदवीोमधिगतस्य न पुनः Waa TAA TAY, BA Va तथा च श्नतिखनौ ष्या वेद्‌ निहितं गदायां परमे Bray साऽश्मते सवान्‌ कागा- न्तद" (AAT) दति," यावानयं उदपानं ada: संसृतादकं तावान्‌ aay पदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः" (गीर) Tha) श्रन्थ

टं प्रपाठकः || aifaarefear | Ler

नेनास्य तमसः पारं गमिष्यत्यच हि सर्वे कामाः समा हिता इत्यचोादाहरन्ति। ` यदा पच्चावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मनसा सह। afga न विचेष्टते तामाहुः परमां गतिं ॥ रुतदृक्तान्तहद्‌ यः कायन्य स्तस्से नमस्कृत्वा यथा-

[प भीः =-~-~---~ ~ ----- ~~~"

----~ ~~ -----~ ~

निरभिमानस्य ब्रह्मपद प्राक्निरित्यच उदादरन्ति कटाः (Hata ६) दति शेषः यद्‌ afea काले पञ्च ज्ञानानि ज्ञःनेद्धियाणि ओआजच्ादीनि मनसा सद मनःसह्दितानि संव॑द्धिवाणयेति यावत्‌ अवतिषन्ते निश्चलानि भवन्ति बुद्धखाध्यवसायलचणा न विचेष्टते aya, किन्त निवातदेशस्छप्रदीपवन्निञ्चलोभवति दत्य्ः। यंयमिदट्रियमनोावृद्धौनां निख्चलावस्या तां परमां गतिं परमं ब्रह्मप्राभ्चिमाघनमाद्धत्रह्यविद इत्यर्थः इदानीं शाकायन्यस्य sara कथयन्तो Bia: सगणनब्रह्मोपासकानां ब्रह्मप्राश्चिद्रारमृपदिशरति तचिन्तनारं ° एतदृक्रानदंदयः ° आदित्य दतिः tia) एतदुक्तं सवं दशंनं समाधनम्‌क्ता- ऽन्तददयाऽन्तरात्मनि हदयं बुद्धय साऽन्तदंदयः शाका- यन्य उपररामेत्यध्यादारः। मरुन्मरनामा हदद्रयस्तस्मे णा- कायन्याय ARBAT ययावद्पचारौो ययाशास्तं TAIT GST दापचारपरः कतकृत्योाऽवाघ्रकाम उत्तरायणं ब्रह्युपथं गतः सगणनिगुणब्रह्मन्ञानमुपगत दूत्यः न द्यचाक्रतच्चनिष्टा- यामदत्मनान्मा्मण तियंगादिमागेण गर्तिंगमनमस्तोति ta:

९.६२ मेव्यपनिषत। [ ¢ प्रपाठटकः।

वदुपचारी रतक्ृत्योा मरुदुत्तरायणं WaT न WAr- Saat गतिरेषेाऽच ब्रह्मपथः सोरं दारं भिक्वाडन विनिर्गता इत्यत्द्‌ाहरन्ति |

em a nee gense-

यत एष खउक्तविद्यारूपाऽथाऽच Ralatayg agaar agayrfa- मार्ग Tas: | Wa "न तस्य प्राणा उत्रामन्ति waa समवनो- यन्ते ब्रह्मैव सन्‌ ब्रह्माप्येति (शत°त्रारका०९४।अ०७) दूति श्रते निं गण ब्रह्मा त्मत्चविदा नेोत्क्रमणएमस्तोत्येतत्सिद्ध वत्‌छृत्य॒स- TMA विद्‌ा ज्रद्यलाकमागें क्रममुक्रेदार्‌ faweare श्रुतिः, सोरमिति। सार ait खयमण्डलमयध्यगतमविदुषामभेद्यं दारं भित्वा विदायं ऊङ्खनेोपरितनेन विद्यदादिना विनिगेता उपासका दत्यतास्िन्नयं रस्सिविशेषनिद्धारणायम्‌दादरन्ति स्लोकानिति शेषः श्रवा मरुदुत्तरायणं गत इति मरुनान्ना राक्ञ एव (त्तान्तः HWA! तथा चायमर्थः, उत्तरायण देवयानं पन्धानं गतः; ATAATRST न BTA Hawa गत cau: यदि ararafa न प्राप afe भोगान्ते संसारः सखादित्यत we, न चेति अ्रचापासनायां सत्यामदत्म- ना संसारम्ागेण पुनगंतिगेमनं न दस्ति न fe कल्याणत्‌ कञ्ित्‌ दुगतिं तात गच्छति! इति भगवत्स्मरणात्‌। यत एषं देवयानोाऽचापासनायां AYIA ब्रह्मणः परस्यापि कमेण प्रापकत्वात ब्रह्मपथ CHU. सरदार भिच्लाद्धन विनि- गता मर्न्ामा राभिः, श्रचादादरन्ति दति पूववत्‌ | तख

¢ प्रपाठकः] aifvarafwat | YER

अनन्ता रश्मयस्तस्य दौपवद्यः स्थिते Efe सितासिताः कद्र नीलाः कपिला श्दुलेहिताः ॥ wean: स्थितस्तेषां या Are Baas | ्रह्मसाकमतिक्रम्य तेन यान्ति परां गतिं॥

--- ~ ----~--------- ee

नन

रश्मयो निगमननाद्यशिदानासव्याप्ता अनन्ताः, कसय, at हदि ध्यानकाले दीपवत्‌ प्रकाश्भानश्रात्मा स्थितस्तस्येत्यर्थः | प्रत्मनिगंमननाद्यन्तर्गता्यां रसानां वातपित्तकफानां सम- न्यूनाधिकभाववश्रात्‌ सितादिवणणास्तासु भवन्हि, agate a वैद्यकं fad, तद्‌ तदाद faafai शिताखाखिताख सिता- सिताः कफबाङ्ल्े सिताः वाय॒बाङ्कख्छे तसिता इत्यथः | कद्र्‌- ay aay कद्रुनोलाः वायकफयोाः कुपितयोाः TET aa: HRI ईैषच्छ्यामा cau: | fawarat: सद्र नीलवणाः, पिन्ताधिक्ये कपिलाः, aqayg ते लाहिताख बदुलाडिताः, sfgua पिन्तेनांशतेा वायकफयेायागात्‌ agefear र्या माद्यन्तगंता भवन्तोत्ययः | तया च गत्यन्तर 'त्मिञ्छक्रमृत aiaats: पिङ्गलं हरितं wifed चः (रृदद्‌ा०्श्र०६) दति तया नाडीः प्रकृत्य ‘at: पिङ्गलस्य खर स्तिष्ट न्ति प्रणक्तस्य Tea पीतस्य लादितस्छ gar (erearowes) दति च। तेषां रभ्मोरना मध्ये एको Ui: BATS US ब्रह्मरन्नपर्यन्तं स्यितः, Arse a: सुषुख्नाख्येन सयेरश्छिविग्ेषेणेकोग्डतलात्‌ खयंमण्डलं भित्वा

fea: 8 came: | तेन रञ्छिमार्गेण कार्यन्रह्मलाकं गत्वा तच y 2 ।

१९8४ म्य पनिषत्‌ | | € प्रपःठकः|

यदस्यान्यद्रश्िशतमूद्खमेव व्यवस्थितं |

तेन देवनिकायानां सखधामानि प्रपद्यते | ये नैकरूपा्ाधस्ताद्रश्मयाऽस्य खदुप्रभाः | SE कर्मापमागायतैः संसरति सेाऽवशः ॥

मागान्ते तमतिक्रम्य परां गतिं तदिष्णाः परमं पदं शाश्तं परं BE यान्त्येपासका THU: | श्तं चेका च ददयस्य नाद्य eat मद्धानमभिनिःतेका तयेाद्धमायन्न्टतलमेति विष्व- न्या saat भवन्ति" (कटे °) इत्यस्मिन्‌ मन्ते तासां मूद्धौ- नमभिनिःखतेका तयोाद्धमायन्नग्टतत्मेति इति पाददयस्यार्य- मक्ता प्रथमपादपात्तशतरभ्मुुपयोगमाद, यद्स्येति। Ww हदयस्य सम्बन्धि यद्रसिशतमस्ति तदप्यद्धमेवेाद्धगतिदेतुग्त- मेव व्यवसितं, तेन रग्सिश्रतेन निगता देवनिकायानां देव- gaat खधामानि angagiatfa रपद्यते, देवनिका- aaa यं दवविशषं यः कमणा विद्यया चापास्ते स रग्सिशत- aaa केनचिद्रश्मना aw देवस्य पदं यातीत्यर्थः faa- EM उत्क्रमणे भवन्तीति चतुयपादायमाद येनेकरूपाद्ति। ये तस्य दद यस्य रश्मयाऽनेकरूपा ्रधस्तादधोामृुखा WEVA! श्रत्यच्प्रकाशास्तमाबङ्ला रश्मयस्तेनिंगतः स विहितज्ञान- क्मसाघनरदितः पुमान्‌ दुःखकेञमौापभागाय Teq wWaTaaT- वशः सन्‌ संसरति दुःखमनभवतोत्य्थः। तथा च श्रुत्यन्तर य एता पन्धाना न face कोटा: पतङ्गा यदिद दन्द श्यकं

द्‌ NUIT: |] द्ीपिकासहहिता। ए६५

तस्मात्‌ सग॑स्वगापवर्गहेतुभगवानसावादित्य दति ॥ Se I |

किमात्मकानि वा रुतार्नन्द्रियाणि WaT RAT (खददा०्अ्ज०र)दृति। दछयमण्डलान्तगलनब्रह्मोासनम्‌पसंदार- व्याजेन प्रशंसति तस्मादिति अदावादित्यो भगवानादि- त्यात्मनाभिव्यक्त ईश्वरो<८नुपाखितः सन्‌ weg: उपासितस्त सखगापवगंयोदतः. देवतःबृद्योपासितः खगरेतुब्रद्मात्मनेपा- सिताऽपवमंरतुरिति विभागः॥२०॥

समाप्ता शाकायन्यह्ृदद्रथाख्यायिका | vara श्रुतिरेव प्रञ्जप्रतिवचनषूपेण सरूपण चेन्द्रिया-दतत््वं नामरूपात्मक- कायतकत्वमित्याद्यनेकानयान्‌ प्रागनुक्तानुपदेषटु प्रवर्तते “कि मात्मकानि ° रश्मिभिविषयानल्िःः इति। एतानि ज्ञान कम्मथानीद्धियाणि किमात्मकानि वै किमृपाद्‌ानकानोत्ययः, प्रचरन्ति खसखविषयेव्ितिशेषः। एषामिद्धिवाणणम्‌ब्गन्तोन्न- मनकता च निमित्तग्डताऽधिष्ाता चक Tay) दह व्यव- दारसमये का वेतेषाभिद्रियाणणं नियन्ता तैरव्धवदता ar At भवतोत्याद कशित्प्षटत्यध्याहारः) afer: प्रत्या म्रत्यु- न्तरमाद प्रसक्रमेणेत्य्ः। श्रात्मात्मकानि walt वच्छमाण- लचणस्तद्‌त्मकानि तदुपाद्‌ानकानीत्य्ः। दतोत्यमात्मा fe एव एषामिद्ियाणएामद्गन्ता नियन्ता च नान्यश्च घटा- देरिवेत्य्थः। श्रष्एरस दति विषया उच्यन्ते, शब्दादया डि

can ved मन्युपनिषत्‌ | [६ प्रपाठकः |

चैतेषामिह के नियन्ता वेत्याह प्रत्यादात्मात्कामी- TA द्येषामुद्नन्ता नियन्ता वाष्सरसेा भानवीयाश्च मरीचये -नामाथ यपष्दभी रश्मिभिर्विंषयानत्ति।

ees ------ ey ere att re PT न न ON

विषया; कामिनामष्सरस ta विषयिणामभिलाषगाचरा भव- न्ति तेऽपोल्ियाणं नियन्तारः, तथा षचलृहदरारण्यक ग्रडाति- गदशब्दाभ्यामिद्धियाणि विषयांख्ोक्ता चं वै यदः स शब्दे नातियदेण गरदीतः' दृत्यादिनातियदशब्दवाच्यविषयनिय- wa यदश्ब्दयवाच्यामामिद््रियाणं समाम्नायते) तया च विषयाखेद्ियाणणं नियन्तार दत्यथेः। भानवीयाख मरौचयः छर्यकिरणाखेन्दरियाणणं नियन्तार इति नाम प्रसिद्धुमेतदि- ma) भनश्रन्द उपलक्षणं सवेद्धियदवतानां दिगाद्यानां। तिकतरदेवताविशेषैः कनचिद्भारेणानग्टडोतानोद्भियाणि खं खं विषयं यादयन्तयेति देवा afa नियन्तार्‌ इत्यथः! श्रय एवं सति पञ्चभिः ओाचादिभिज्ञानेच्ियेरश्छिभोरश्मिशब्दनिटिटैः विषयान्‌ शब्दादौनन्ति मुङ्कःऽय मात्मेति सिद्धमित्ययः। कर्म न्दिधैरदयशब्दनिरदिटेविषयाम प्राग्नोति cata द्रष्टयं। तया चोक्तं प्राग द्वितोयेप्रपाठकं ‘agiizatfu यानोमान्येतान्यस्छ Tae: कमंद्ियाण्यस्य दयाः? दति एतदुक्तं भवति। दद्धिवा- णामचेतमानां मातिकवेऽपि चेतनैकायन्ततं परमार्थत दत्या- त्मात्मकानीत्याद्यते व्यवद्ारतस्तु॒ विषयालाकाद्यघीनलेन

ई प्रपाठकः |] दीपिकासद्िता। १६७

कतम आत्मेति | याऽयं शुद्धः पूतः श्रन्धः श्णन्तादि- ~ A CAR

SAU: SAAS: | awmafawafery-

miauermarfarsarut यः शिवतमो रस इत्येके

1 म त tmmantnmae temas annie) > =-= भ मी [ररम

तन्निवम्यता चेति । चद्धोनव्मित्यमिद्धियाणामक्तं स Ta कतम दति पएच्छति “naa siafa”’ इति देदद्िय- मनावद्ध प्राणष्वदम दमिव्युक्लिख्यमानेषु कतमः किं तेखन्य- तमः fa वान्य एव aw इति ware: | उत्तरमाह याऽयं श्रद्धः ° खकैलिद्गेरुपग्टद्यः' tf. याऽयमात्मा WE! पृतः WIM: way इत्यादिना दितोयप्रपाठके wz- तलादिलचण उक्रः खकंरसाधाररेलिङ्गेः Weqagraare- KCI देदादिप्राणान्तेषु सष्कातात्मकेषु उप समोपे तत्सन्निदितरूपतया याह्य दत्यथः। सद्मतादन्याऽचेतनसङ्ातं चेतयमानेाऽतस्तत्साचितया भाषमान श्रात्मेत्युत्तर मुक्तं भव- ति। खरकं लिङ्गरुपग्य दय cama aa कानि खकानि fagr- नोति जिन्ञासा्यां तानि मतभेदेनानेकघापदिशति “ae- afay ° प्रज्ञा afeaa” दइति। तस्यात्मनोाऽलिङ्गस्य पर- arya निधंमकव्रेन लिङ्गर{दतस्येतद च्य माणं लिङ्ग, faa क्ञाप्यतेऽनेनेति लिङ्गं ज्ञापकमित्यथः fa तदित्यपेचायां द्ष्टान्ताक्येन तदाद, ्रगरेरिति। यत्‌ यददष््यमग्नेलिग तप्रादकादि गतनेष्ष्येन यथा aafufasa, श्राविष्टं चेन्ध- नावेश्ादिनिमित्तं धूमादि च लिङ्गमग्नेः, यथा चापां लिङ्ग

१ मव्यपनिषत। | € प्रपारकः|

ऽथ वाक्‌ BIT चक्षुमेनः प्राण इत्येकेऽथ बुहिधुंतिः स्मतिः um तदिल्येके। अथ ते wed was

य: शिवतमो निरूपाधिमधुरो रसः चीरादिष्वष्यपलभ्यमानः। रसस्य fe खाभाविकं खरूपं माधुयंमेव ways तु तस्य पार्थेषु परिणएणमविशेषोपाधिकतमिति मधृररसा यत्र क्ता- पयपलभ्यमानोऽपां सद्धा वज्ञापक THU | तथात्मनेाऽचेतनेषु देदादिषुपलभ्यमानं चेतन्यं Teqaremad भ्राणादिकं च लिङ्गमिति दाष्टन्तिकं याज्यं । इत्येकं शाखिन वद्‌ न्तोत्यथः | तथा च येताश्चतराणणं मन््ेपनिषत्‌ “नित्या नित्यानां चेतन- Haat? इति। वागादिकमात्मनोा fagfada “are HIS मनसा BAT VATA Tad aT MIWA yugagy- ai तिमुच्य धीराः. दति तलवकारादयः आचादिप्रकाशकत- यात्मानं waaay | wa safe चत्‌ तचज्चिङ्गमात्मन दृति वणयन्तौत्य्यः, ‘a विज्ञातेविन्ञातारं विजानीया uy a श्रात्या सवान्तरः दति दद्‌ रण्यके (श्र ०५) । (तद्‌ तत्‌ सज्ज्ञा- नमाज्ञानं विज्ञानं ward मेघा gfevfa: way’ दृत्यादि "प्रज्ञानस्य नामधेयानि भवन्तिः इत्यन्तं प्रज्ञानेतरा लाकः' दति स तरेयकापनिषत्सु i उक्तानां धर्माणामात्मविभेषणलाभावे- ऽपि तत्काय॑तया सनिमिनत्ततात्मलिङ्गलं सम्भवतोत्येतद्‌ दृष्टान्तेनापपादयति “Ay ते एतस्यैवं ° एवाग्र चेत्यत्रादा- र न्ति" दति ) अ्रयायमपेकितार्थविशेषः कथ्यते ते वे उक्ता

दं प्रपाठकः || द्‌ पिकषासष्िता। yee

बोजस्याङ्करा वाथ भूमाचिविष्फुलिङ्गा इवाग्रेशेत्य- चाद्‌ाहरन्ति। वे यद्त्‌ wey विष्फ्ुलिङ्गगः खयान्मयुखाश्च तथेव तस्य | प्राणाद्या वे पुनरेव तस्मा- TITAS यथाक्रमेण lt ३१ ॥ तस्मादा रतस्मादात्मनि सर्वे प्राणः Wa लाकाः सवं वेदाः सर्वे देवाः सर्वीणि च भूतान्युच्चरन्ति

-- ---~ --~~~ --~ --- ~~--~-- - -~----- -~------ --- -~~~ ~~ ---- न~

लिङ्गविशेष एतस्यात्मन wa ज्ञापका इति शेषः कथं यये- वेद व्यवद्ारग्रमै बोजस्य ग्म्यन्तर्मततयाऽदुश्यस्य सद्धाव- ज्ञापका श्रङुरा ASW SHY सद्धावसाधका धूमादय दृदेति। wa चेतन्याभासाञ्यौतन्यस्यावस्थाव्िषा wet दव चिदात्मानं ज्ञापयन्ति। वाक्‌चलबृद्धिधूत्याद्‌यस्ह भूमादय दवाग्नेः खमप्रदटरत्यादिनात्मानं agaud कलन्ययन्तोति बि- भागः | भ्रचास्मिनुक्तऽय स्राकम्‌द्‌ादरन्ति। तमेवाद “ay aeq ° यथाक्रमेण इति । स्पष्टाः ॥ ३९ ॥ प्राणाद्योाऽस्माद्‌ात्मनः कथं क्रमेणाग्यच्चरन्तोत्यपेत्तायां तद्‌पपाद यति “तस्माद्वा ° सत्यमितिः' दरति। तस्मात्‌ we: पूत TAM GRATIOT वे एव एतस्मादुक्रानेकलिङ्गान॒मितसद्धा- वात्‌ ्रात्मनि खखषूपे श्थिताद्‌ विरृतादिति यावत्‌। सवे प्राणा

Zz

१७० मेन्युपनिषत्‌ | [श प्रपाठटकः।

तस्योपनिषत्‌ सत्यस्य सत्यमिति अथ wae रभ्यादहितस्य Varun निश्चरन्त्येवं वा रतस्य महते

„~~~ न ना ना ET

वागादयः, va लाकास्तेषां विषयाः) wa वेद्‌ा वेदनानि तत्त- दिषया बुद्धिृत्तयः, खव देवा ददल््ियाधिष्टातारोाऽन्चादयः, सर्वाणि च शतानि श्तसङ्गातापाधिकानि मोक्रूपाणि स्थावरजङ्गमात्मकानि चादरन्ति व्यृच्रन्ति विविधमत्तिष्ठ- न्ति पूवेहतप्रज्ञाकमंवासनानुसारेणेद्धवन्तोत्यथः | wT व्य्वरन्ति तस्ात्मन उपनिषदुपनिगमयिदटलात्‌ साल्लाद्र्‌ दस्यं नाम। fa सत्यस्य सत्यमिति यदेतत्‌ तस्यापनिषदिति योा- जना सदिति प्रथिव्यप्रर्जासि णि शतानि afefa ar- aati दे शते सच्च qe सत्यमितिब्युत्पतत्या पञ्चश्रतानि खविकारः सह सत्यमु च्यन्ते, तख सत्यं यरमायरूपमधिष्टानं "वाचारम्भणं विकारो नामधेयं सत्तिकंत्येव way (कान्द ०) दति श्ुत्यन्तराद्न्‌तस्य पञ्च्तात्मकप्रपञ्चस्याधिष्टानमात्मा सत्यख सत्यमित्युच्यत Tau: । तदेवं aware जगत ्रात्मविवत॑ता- मक्ता वाचकस्य तस्योत्पत्तिं वेदेत्पत्तिकथनेनाद “श्रय यथा ° faar watfa” दति। श्रयनाम छष्टिकथयनोापक्रमे दृष्टा न्ता यथा लोकं WEYATIZAN यख स श्राद्धाः, स चासावग्मिचेत्यादरेधाश्निः, ae श्राद्रैधोऽगरेरिव्येतत्‌, अभ्बादि- ae संधुक्तितस्य एयगनकप्रकारा धूमा धूमज्वाला विष्फलिङ्गा

९ प्रपाठकः । | aifuaratsat | ९७१

भूतस्य निश्वसितभेतयदग्बेदा यजुर्वेदः साम्बेराऽ- थवोङ्किरसा इतिहासः पुराणं विद्या । उषनिषदः

cetera mene Anema ~~~ ----~-~-----------" EG eR EE I ~-----~~------~- ~ ------ - न~~ re nt te ree ~. A eae

विनिश्चरन्ति अग्न्यात्मान एव सन्तः उपाधिरृलाकारमेदेन प्रभवन्तीत्यर्थः। एवं वे एवमेव एतस्य प्रसतसख्यात्मनोा मता ऽपरिच्छिन्नस्य शतस्य faze यथाश्वतस्य परमार्थस्य निश्य- सितं निश्वसितमिव निग्रसितमवृद्धिपूवकमप्रयनकूतमेतत्‌। fa य waz ग्वेदादि रूपं यद स्ति एतर्दिति सजना श्रय- वणा afetat च दृष्टा मन्तः श्रय्वाङ्गिरसः। च्रचगवेदादि- शब्टेमन्तभागदखतुणणं वेदानां waa 1 इतिदासादि शन्देस्ते- षामेवाषटविघं argwafadiad । तत्रेतिडासः युराटृत्त- कथनं 'दरिश्न्रोदवे नाम राजासीत्‌' इत्यादि | यथाचैव वालखिल्या दरति अूयन्तेऽय क्रतुं प्रजापतिमन्नवन्‌" दति। तथा “जानश्ुतिदं पैत्रायणः अद्धादेयेो ABTA बज्पाक्य aw catia "ते द समित्पाणय भगवन्तं पिप्पलाद मुपसननाः' दत्यादि | पुराणं छच्यादि वाक्यखन्दभः (तस्माद्रा एतस्रादा- ata’ दत्यादि। विद्या उपासनविद्यावाक्यसन्द्भः। उपनिषदः "तस्या पनिषत्‌ सत्यस्य सत्यं" इत्याद्या रदस्यापद्‌शवाक्यरूपाः। Sal: “श्रताद्‌ादरन्त्येवे दा दाचित्तं चित्तमध्यस्थं' इत्येवमा- दयः) gate वस्हुसङ्गदवाक्यानि श्रयं वाव खल्वात्मा तेः दत्येवंविधानि। अनुव्याख्यानानि तत्‌ qaaa ae विस

2 ~

OR मेन्युपनिषत्‌ | [€ प्रपाठकः।

Aa खाणयनुव्याख्यानानि व्याख्यानान्यस्येवैतानि विश्वा भूतानि i ३२॥

USER वा Viste: संवत्सरस्तस्येमा इष्टका था वसन्ता MAT वषाः शरङमन्तः स शिरःपश्सो-

र ५ ~~ --+~ ~=“ ~= - ~ “ -- - -~ "~ ~~ ~ me ~ ee ~ + ~~ ~~~ ert ernment rein vo

By कथनानि यथानन्तरमेव “Gy य एषाच्छासाविष्टम्भनेनः दूत्येवमादोनि | व्याख्यानानि तस्य खुचारंस्यापपादरनपराणि वाक्यानि waa वालखिल्यक्रतुसंवाद्‌प्रवन्धेन प्रद्र्ानोति। अथवा खम्चेद्‌ा दि शब्दे मन्लत्राद्यणात्मकोा वेद्‌शब्दवाच्यः सर्व एव गद्यते, इतिददासादिशब्देश्च महाभारतादिः प्रसिद्ध एव ग्रन्थसन्द्भाऽभिधीयते | AGU एव प्रत्यगात्मनस्तन्तदटच्ा- द्यात्मनाभिन्यनज्यं व्यवस्थितसूछतिदासादिकटंवापगमात्‌ ‘ag- faafaaa सत्वं ग्रौमदूजिंतमेव वा तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजाऽग्रसम्भवं" इति भगवदचनात्‌ | सवज्ञे्रतन्त एव संवा व्यवद्दार दति तात्पयार्यः एतद्‌ वापसंदारव्यानेनादाऽरीत्रे- तानि वश्यानि शतानि सवाचक्रानीत्यथंः॥ २२ i ब्रह्मविद्यायां ama विशेषम॒क्रा पनः संवत्सरात्मकाला- वयवानग्न्यवयवेषु सम्याद्यापासनविशरेषं पूवचानुक्तमनुक्रामति । खिलद्पलादस्य नातरातोवसङ्गत्यादर दति “पञ्चेष्टको ° आ्आ- aval मादौ भवतिः इति अ्रभ्िदेच्यधिकारकमिद्मुपासन- मृपदिश्यते, साऽग्मिदाचदेमकाले गार्पत्यादिव्वद्निषु करमेैत-

¢ प्रपाठकः || दोपिकास{डिता। १७

ण््पुच्छवानेषेऽप्निः पुरुषविदः सेयं प्रजापतेः प्रथमा चितिः करोयजमानमन्तरिक्षमल्किघ्ा वायवे प्राय- च्छत्‌ प्राणा वे वायुः प्राणेाशत्रिस्तस्येमा इष्टका यः प्राणा व्यानेाऽपानः समान Beta: स शिरःपक्षसो-

----------~-~---~~ ~~ ~~ RRR -~-- ---------~~-----~--~----------- ------ त ~ ~~ -- i ie eR RT न

चिन्तयेत्‌ तद्यथा पङ्का वच्छमाणाभिः पञ्चभिरिष्टका- भिख्ोयमान ट्षाऽद्चिगार्दपत्यास्यो वे संवत्सरः संवत्सरात्म- at ध्येय इत्ययः, तस्य संवत्सरात्मनोाऽग्रेरिमा श्रनन्तरमेव वच्यमाण दृष्टकाः ठसन्तादयः,; तच वसन्तः शिरः Wait द्क्तिणः पत्तः वषा उत्तरः पत्तः शरत्‌ gd हमन्तगिशिरा- da एकोलत्य पच्छमित्येवं विभागमभिप्रेत्यादः शिरः पक्तसो दत्यादि। शिरः पूर्वभागः पक्तमो पक्त दकचिणात्तरभागे Us पथाद्धागः YE मध्यभागः, एतद ङ्गवानषेाऽभ्भिः, TI- विदः पुरुषं विराजमात्मानं वेत्ति उपास्ते दति परूषवित्‌ तस्य परुषविद्‌ः प्रजापतेः मंवत्स॒रात्मनोा विराजा या प्रथमा fafa: सा दयं प्रथिवीति योाजना। श्रयं गादंपव्योाऽ्चिः yfaar- संवत्सरात्मा विराड्‌ वसन्तादोष्टकाभिश्ितः शिरःपक्तएच्छष्रष्ट- वानदमस्नोति ध्यायेदिति तात्पयार्थः | पुरुषविध दति पाठे परूषाकार्‌ एषेाऽद्मिरित्य्थः | एवं ध्याचता यजमान सयेतद- द्मकतमुपकारमाद्‌, करैरिति। यजमानस्य 'परलाकगमना- aut तं यजमानम्मिदाचिणम्पासकं करे॑सोरन्तरिकं प्र

१७९ मेव्युपनिषत्‌। [६ प्रपाठकः।

ण्रष्ठप॒च्छवानेषोऽभ्रिः पुरुषविदस्तदि दमन्तरिष्षं प्रजा- पतेर्दिंतीया fafa: करोयजमानं दिवमुत्कघन्द्राय maser वा श्चादित्य इन्द्रः सेपेऽभ्रितस्येमा इष्टका यदग्यजुःसामाथवाङ्गिरसा इतिहासः पुराणं

afaaifaa वायवे दिर्छगभाय eat प्रायच्छत्‌ प्रयच्छतीत्येतत्‌ । स्थुलवायुशङ्कं वारयति, प्राणे वै वाय॒रिति। aug fecand: सवश्रुतिषु प्रसिद्धः । इति गादंपत्या्ि- विषयं ध्यानं weg carat दिरण्छगमभप्राणएदृट्या द्‌- स्िणाद्चिथ्यानप्रकारमाह, प्रणाऽग्रिरिति। तख प्राणरूपस्य afautaftal दष्टकास्ताः का दति ता are, प्राणादयः पञ्च वायवः शरोराग्यन्तरचारिणा यथाक्रमं शिरश्राद्यव- यवतया चिते्टकारूपा दत्ययमप्य्चिः शिर: पत्तपुच्छष्रष्टवा- नित्यादि ad पूवेवदयेन्यं। तदिदमन्तरिक्तमन्तरिक्तात्मके दक्िणाभिः प्रजापतेटितीया चितिः) कररित्याद्यपि ुवैवत्‌। कोाऽसाविन्द्र इत्येतद्‌ Bal a प्रसिद्ध रादित्य इन्द्रः पर- Hat: सेषेएऽग्रिः स एष दृद्धाऽश्िरारवनोयस्तस्येमा teat: सेतिदासपुराणएाश्चलारो वेदाः पू ववत्करमेण भिरःप्रग्टत्यवय- वात्मना चितेष्टकारूपा ध्येयाः दृदापौतिहासपुराणएयेरोक- a द्रष्टव्यं । सैषा दयोदिंवात्मकोाऽयमादवनीयाऽ्िः प्रजापते- स्ततोया fafa: श्रयं पुनरिनद्धः सविता दिवादवनोयाभभि-

द्‌ प्रपाठकः |] दौपिकासहिता| ९७५

स शिरःपश्षमोपुच्छप्ष्टवानेषोप्रः पुरुषविदः सेषा दयाः प्रजापतेस्तृतीया चितिः करोयजमानस्यात्मवि- eas करेात्यथात्मविदुत्कछिप्य ब्रह्मणे प्रायच्छत्‌ तचानन्दी मादी भवति ॥ ३३ ॥

एथिवी गार्ईपत्योऽन्तरिक्षं दक्षिणाभि्यारादव- नीयस्तत रव पवमानपावकशचय ्आाविष्कृतमेतेनास्य

aN

oe eT ~~~

~ DAN

रूपा यजमानस्यात्यविरे, चेलाक्यात्मकः प्रजापतियजमानस्या- त्मवित्‌ यजमानेन चिष्वभ्भिवात्मलेन भावितस्तसी, श्रवदान- मवदानवत्‌ तत्रौतिकरं यजमानं करोति तदात्मसात्तात्क- रोातीत्यथेः। त्रय च च्रात्मविद, पूरपासकः फलावस्य ज्रा- त्मवित्‌ तस्मा श्रात्मविदे यजमानस्वावद्‌ानं करोतोति सम्ब- न्धः, यजमानं AH समप॑यतोत्य्थः। श्रयानन्तरमात्मविद्यज- मानमरल्सिप्य ब्रह्मणे समष्टिखत्रात्मने कायावम्थाय प्रायच्छत्‌ gaara, तच ब्रह्मणि fear यजमान आनन्दौीमेादो सा- मान्यता विशेषतश्च यथयासङ्धल्पमानन्द्वान्‌ भवतोत्य्थः। FU त्रद्धुप्रासेगत्यायत्तवान्नाच ब्रह्मशब्दः atawfava: | "कायं ACTS ABTA: (Mle Fee yiyte BiFos) दति न्यायात्‌ ॥ a2 i | पनः प्रकारान्तरेण गादपत्यादयग्निविषये सम्पाद्यविशेष- म॒पदिणनुपाखनान्तरमाद “एयिवी गादइंपत्टः ° विचिनोति" द्ति। गार्दपत्यादिव्व्निषु यथानिरदेणं एथिव्यादिदृषिवि-

ॐ LoL म्यपनिषत्‌ | [€ प्रपाठकः

यज्नं यतः पवमानपावकशुचिसङ्कातेा हि जाटरस्त- स्माद्रियष्टव्यश्चेतव्यः स्तातव्योऽमिध्यातव्यो यजमाना हविणहीत्वा देवताभिध्यानमिच्छति |

-- --------~- ----~--------------------*-~-~-~-~- ----- ~ --- ~~~ - "~ ~~~.

wad, तत एवेति त एवेत्येतत्‌, पवमानपावकप्रटचयाऽच्चि- विशेषा ये प्रसिद्धास्त एत एव गार्दपत्यः पवमाना zfaurfz: पावक आदवनोयः प्रएुचिरिति भदः) wa गार॑पत्यादि- सद्ातस्य सम्बज्ि यज्ञं यजमानमेतेन पवमानादिरदेवता- arama प्रवतितमित्यथः। श्राधानेनाग्मिषु dag प्रथमं पवमानादया दष्टाः सन्ताऽग्नौनामुत्तरक्रलङ्गतां सम्पा- द्यन्ति तस्मात्‌ पवमानादिखरूपा एते Wat दत्यभिप्रायः। तथा जाटरोाऽपि याऽञ्चिः साऽपि पवमानादिसद्लात एवेति ध्येयत्मभिप्रेत्याद, पवमानपावकति। यस्मादेवमध्यात्ममधि- भ्रत्मघिदेवमधियन्नञ्चाग्िरादवनोयादिरूपस्तस्माद्िर्चषटययः पय alfafacfata. dag इषटकाभिरधियज्ञमध्यात्मच्च यया- शास्त, Way उपस्यानादिमन्तैः, अभिध्यातव्य त्राभिमुस्येन प्रत्यगाद्ातया ध्यातव्य इत्यद्चिप्रशंसया afasart कतयाप- दिष्टा carat हामकालेऽग्नो चिन्तनोयं wate तत्‌ प्रसञ््यति यजमानो दविग्टदीवेति। इच्छति इच्छेत्‌ कुर्वीति त्यर्थः । दिरण्छवणं इति मन्तः दिरण्यवत्मकाशमानः waa: पक्तौ Via ATS नोडादन्या देदसद्वातादिलत्तणः इदि

¢ प्रपाठकः | | atfunrafear | YO

हिरण्यवः शकुने हद्यादित्य ufafea: | महुहसस्तजादषः सेाऽस्मिनप्नेा यजामहे ॥ इति चापि aware’ विचिनेति | तत्‌ सवितुवेरेर्यं WATTS ये बुद्धन्तस्थे ध्यायो मनःशन्ति- पदमनुसरत्यात्मन्येव धत्तेऽतेमे AAT भवन्ति |

=

्रन्तद॑दये श्रादित्ये सविहटमण्डले च प्रतिष्ठिता avai केन कन रूपेणेत्यपेत्ताखामाद, महु; जलचरः प्ली, स यया जले faaq दव गच्छति तथा दद्यात्मा जीवरूपः सम्पृणाऽपि यथयावदनवभासनाग्हुखदृशः। रसा मानससराऽम्भारुदवन- विद्धारो पचिविशेषः, स यथा wewar श्रादित्ये परुषो ब्रह्मरूपा यतः स तेजेादषस्तेजसा श्रष्ठस्तजाबह्ल Taw | तमेव परूषम्‌भयच वतेमानमित्य्यादारः, श्रसिन्नग्रो यथाप- दिष्टखरूपे यजामदं वयं पूजयाम दति मन्तेखयार्थः। दतिश्ब्दा मन्लसमाष्यथेः | tia च मन्तमुचायं afa, मन्ला्थमपौति याजना, विचिनोति विचारयति चिन्तयतोत्य्था घाद्वनाम- नेकाथलात्‌, ear विचिनोति विशेषेण मन्ल तात्पर्य सम्बन्धतया बिनाति खड यतीत्ययेः। तमेव तात्पयमुपन्यस्यति “aa सवि- तु; ° भवन्तिः tia वितुरादित्यख सम्बन्धि तत्‌ खरूपं वरेण्यं वरणोयं wanna, mei तत्‌ भर्गः .माभिगतिरस्य

fe इत्यादिना (ds) पूवज व्याख्या तदप, WY यजमानस्या- 2H

१७८ मे्य॒पनिषत्‌ | [९ प्रपाठकः

५

यथा निरिन्धन वहिः स्थाना उपश्णम्यते | तथा दन्निष्याचित्त Sarat उपशाम्यते ॥ स्वयाना उपशन्तस्य मनसः सत्यकामतः इन्द्रियाथविमूढस्यान॒ताः कर्म॑वश्णनुगाः ॥ चित्तमेव fe संसारं तत्मरयनेन शधयेत्‌। यच्चित्तस्तन्मया भवति गुद्यमेतत्‌ सनातनं ॥

ne -~~ ---------------~---~- ee.

भिध्येयं, at gga ध्यायी ध्याता दि प्रतिष्ठिते wrafa चिन्तयेदित्य्थः। एवं कुवंन्िड मनः शान्तिपदं मनसा विक्तेप- परित्यागेन शान्तिपद मालम्बनमन॒सरति प्राप्नाति यतश्रात्म- न्यव प्रतोचि ध्येयं रूपं धत्ते WAT Tau) waa sfaaqa इमे वच्छमाणाः Brat भवन्ति “aur निरिन्धना ° उपशाम्यते" | Qala भ्चतद्ुच्लत्तणे खफारणे, aut चित्तं सखयानो खाधिष्ठाने साभासाज्ञानापलल्तिते उपशाम्यते शा- म्यतीत्ययेः। “खयन ° कम॑वश्रानुगाः" | इद्धियाथविमृढस्य मनसः कमवशानगा श्रनृता मिथ्याप्रटत्तयो Bw: सत्यका- मता यथाथीत्मवस्तुन्युपरागात्‌ खये नावृपशान्तस्प पुननं प्र भवन्तोत्यध्यादारेण योजना | यस्मादेवं तस्मात्‌ “चित्तमेव ° सन7तनं""। संसरत्यनेन पुमानिति वा संसरति carafe yada इति वा चित्तमेव संसार, तत्संसगे विना पुरुषस्य संसारादशंनादित्यथंः। तत्मयनेन शास्ताक्रप्रएभविषयनिवेशनं aa शएघयेन्निद्टन्ताश्एभवासनं सम्यादयेत। यता यलित्ता

¢ प्रपाठकः।] दीप्िकासह्िता। vee

चित्तस्य fe प्रसादेन इन्ति कम शभाशुभं । प्रसनात्मात्मनि सत्वा सुखमव्ययमश्रुते ॥ समासक्तं यथा चित्तं जन्ताविषयगोाचरे। ` यद्येवं ब्रह्मणि स्यात्‌ तत्‌ का न स॒च्येत बन्धनात्‌ I मने हि दिविधं प्रोक्तं शुडच्वाशद्खमेव च । ATE कामसम्यकात्‌ TE कामविवजितं | ` `लयविष्टोपरहितं मनः छत्वा सुनिश्चलं । यदा यात्यमनीभावं तदा तत्‌ परमं पद्‌ ॥ area farsa हदि यावत्‌ क्षयं गतं | रतजञ्ज्ना नच्च मोश्ञ्च रेषान्ये ग्रन्धविस्तराः ॥ यस्मिन्निवेशितचित्तः परुषः स तन््मयस्ततखछभावा भवतोत्यत- हद्यं प्राकतवबृद्यगम्यं सनातन मव्यभिचारीोत्ययः। “चित्तस्य ° saad’ | प्रसन्नात्मा प्रसनचित्तः, waft प्रत्यक्स- रूपे । सुगममन्यत्‌। “समासक्तं ° TATA’ | Ware: | “मनो fe ° विवजितं?। तस्मात्‌ कामन््याज्य दत्ययः। “लय- विक्तेपरदितं ° परमं पद” | war निद्रा, विक्तेपा बदिविषय- रत्यादिः! श्रमनोभावः saat मनउपाचिप्रवेशकतवि- प्रषपरित्यागः, तं यदा याति तदा तदेव निरूपाधिक्खरूपं परमं पदं याति। न पनरप्राप्तप्रास्चिरस्येत्ययः। “तावन्मना°

--~ ~ ~~~ --- ----~~---~------ - "~~ ~~~ - ` -+ ~~ NR =^ ce

* गतचच्तयमिति याख्यानसारी ura: | 82

९८० मेन्यपनिषत्‌ । [९ wuts: |

समाधिनिर्ातमलस्य चेतसे निवेशितस्यात्मनि यत्‌ सुखं भवेत्‌ | न शक्यते वणयितुं गिरा तदा स्वयं तदन्तःकरणेन द्यते ॥ छअपामपेाऽभिरम्रावा व्यानि व्याम न लघछयेत्‌ | WANT यस्य मनः स परिमच्यते | मन रव मनुष्याणं कार णं बन्धमेश्षयाः। बन्धाय विषयासङ्गि मेषो निविषयं स्मृतं ॥ इति ।

ve,

यन्थविस्तरा.'”। “fe दयसाचिणि | गतः um war विनागेो खेन तत्‌ aur) उन्तराद्धं wards “समाधि ° करणेन wea’. श्रात्मनि निवेशितस्य सत cae | च्रन्तः- करणेनान्तःकरणावस्थासाचविणा गह्यते खानुभवमातसिद्ध aaa वतुं शक्यमित्ययैः । ““श्रपामापो ° परिमुच्यते" | यथेत्यध्याहारः, श्रपा्मिति षष्टो सप्नमोल्रेन विपरिणेया, प्रथ- arg दितोयाचेन aut चाप्य aur fafaat wu: sue न लक्षयेत afacar afd योन्निवा प्रविष्टं घरटाकाशादि, एवं यस्य मनेाऽन्तगंतमात्मकतां गतं स परिमुच्यते सर्वसंसार aquatica: | किं बहना मनःछृत; संसारस्तद्धिलयनाशख ara इति निशित्य afatra यन्नः कायं इत्यभिमरत्यापसंद- रति “मन एव ° wafafa” दइति। ward: | मनानिरो-

¢ प्रपाठकः] Kfranrafear | १९८१

अतेऽनग्भिहेत्युन्निचिदन्नानभिध्यायिनां ब्रह्म- णः पदव्योमानुस्मरणं feed तस्ादभिरयटव्यश्चेतव्यः स्तातव्याऽभिध्यातव्यः॥ ३४॥

anna एथिवीक्िते साकस्मृते लाकमस्मे यज- मानाय धेहि नमा वायवेऽन्तरिष्ष्िति Bawa

ep cn मिना कामा commence” =-= "~~~ ee

धस्य चोपायं व्यतिरेकाक्रिपूवेकं विदधतो प्रृतमुपसंहरति “saisafaeta ° श्रमिष्यातव्यःः इति । श्रता यस्मादरन- च्िदाचिणां ययोाक्रत्रिधाग्मिदाचद्योनानां, safafeat पश्चे्टक दरत्यादयुक्प्रकाराभ्रिचयनमकुवतां, अन्नानां चित्तट॒त्तान्तं संसा- रमात्तदेतुमजानतां, च्रनभिध्यायिनां पुवाक्रषविढमण्डलस्धा- त्माभिध्यानरदितानां पुंसां ब्रह्मणः; पदमात्मतच्चं aga ara व्यो मवन्निराकारत्वात्‌, तस्यानुस्मरणमनुसन्धानं विरुद्धं वि षेण रुद्धं, चिन्ताप्ुद्धिचयाभावात्‌ नद्यान्‌सन्धानमशक्यमि- wa: तस्मादित्यादि area eg tl

cart पूवीाक्ताप्िहाचमभ्भिचयनञ्चानुतिष्ठता ध्यायिनः स्तोतव्य इत्युक्तमग्न्यादित्योपस्थानं कंमन्त्ेः का्॑मित्यपेक्लार्या तान्‌ मन्त्रान्‌ पठति ““नमेऽग्रये ° WANG यजमानाय Uf” एतेऽग्दुपस्यानमन्त्ा गाहपत्यादिक्रमेण चये येाज्याञ्चतु यंस्त सवाद्मिसाधारणेाऽन्ते सरत्‌ ्रयाज्यः। एथिवोचिते एथिवो- लाकनिवाषाय, लाकरखते एथिवोलोाकम्य स्मच यजमाना

१८२ मेन्यपरमिषत्‌ | [९ प्रपाठकः |

लाकमस्मे यजमानाय पेहि नम न्रादित्याय दिवि- शिते Sawa लाकमस्मे यजमानाय धेहि नमे ब्रह्मणे Taya तदी WAH यजमानाय धेहि ।

हिरण्मयेन पातेण सत्यस्याभिहितं मुखं |

तत्‌ त्वं पूषन्नपादण सत्यधमाय विष्णवे ॥

याऽसा आदित्ये पुरुषः सोऽसा अहं । रष इ वे

-~---~- er ren a nn a = pe are ea eer ce IN eae eee ie ce 9

चिन्तयतेऽग्रये WIAA नमः WHIAVISS, WH यज- मानाच ay लाकं प्रथिवीलेाकं धेहि .मदथं घारयारम्‌- नतरकाले तदात्मा waa लाकं प्राष्यामीत्यर्थः | एवमवा- त्तरे मन्ना योाज्याः। श्रादित्योपस्थानमन्लान्‌ पठति “fer waa ° श्रसा श्रः! tia दिरण्मयेन च्योतिम॑येन पाचेण मण्डलरूपेणामत्रेण WIS सत्यात्मने ब्रह्मणे ad प्रा्नि- दारमभिदितमपिहितमाच्छादितं वतेते, ₹े पूषन्‌ sted तवं तदपादृण तद्भारमृहारय, किमथं सत्यघमाय, किंलच्णाय विष्णवे व्यापनश्रीलाय। व्याख्यास्यमानसत्यधमविष्णखरूप- प्राप्रय Tae याऽ परोक्त श्रादित्ये मण्डलेपलल्तिते देवतात्मनि पुरुषः पूणाऽन्तयामो मऽम स एवां, नादं तस्मादन्य दत्यथः। Asal योजना, य श्रात्मनि प॒रूषाऽसावा- दित्ये पर्ष आत्मा यथासा श्रादित्ये ues: सेाऽदमात्मनि परूषः, ताऽन्तःकरणापलचल्ितस्यादित्यरेवतापलत्ितख चा-

ई प्रपाठकः |] दीपिकासंहिता। १८३

aaa यद्‌ादित्यस्यादित्यत्वं we युरुषमलिङ्ग नभसेन्तर्गतस्य तेजसे$शमाचमेतद्यदादित्यस्य मध्य saafawat चैतद्र द्येतद तमेतद्वम waq सत्ये- धर्मा नभसेऽन्तगतस्य तेजसे शमाचमेतचद्‌ादि-

वयानं भेदोाऽस्तोत्यर्यः, इतिशब्द उपसधानमन्ततसमाध्यथंः | सत्यधमंपरस्या्यमाद “uy दवे ° उद्‌ादरन्तिः इति, एष द एव वे प्रसिद्धः, waua:, a: ्रादित्यस्यादित्यल- fafa यत्‌ एष दीति योजना, श्रादाय यातोत्यादित्यः, तथा च wat निवेचनं "यदिदं समाद्दाना यन्ति तस्नादा- दित्याः" (हृदा ०अ०५) Tha तथा च भीमानां रसानाम्‌- तरायणे श्रादानं ग्रहणं कुवन्‌ दक्षिणायने इष्टिरूपेण तान्‌ रसान्‌ श्रा समन्ताददच परिभ्रमन्‌ यद्‌ादित्यशब्देन निरुच्यते एतदेव सत्यचमल्रमेष श्रादित्य एव aay Taye । तदा- दित्यात्मलं शक्तं We भाखरमिति वा, पृरूषं परुषाकार्‌ "य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः परुषः" (कान्द ००१) इति अतेः। श्रलिङ्गं खतालिङ्गवजितं स्तोपुन्नपुमकादिभेदरदितं "मैव स्ती न पएमानेष न Ward नपुंसकः। यद्यच्छरीरमा- दत्ते तेन तेन स यज्यते (खे०आअ्०५) इति श्रतेः ददनों विष्णलमस्यापपादयति, नभस दूत्यादिना। नभसेाऽन्तर्गतसख दि ञ्जण्डलव्या पिन स्तेजषः प्रकाश्स्यांशमाचं लेश्रमाचमेतद्यदा- fae wa द्वादिद्यमण्डलसछभिव न तु तत्‌ तत्रैव वर्तते

९८४ मेदयुपनिषत्‌ | [९ प्रपाठकः।

त्यस्य मध्यं Asa यस्य हि सामः प्राणा वा अष्यय- SU रतद्र द्ये तद्‌ तमेतद्ध्ग रतत्‌ सत्यधमी नभसे SHIA तेजसोा$शमाचमेतद्यदादित्यस्य मध्ये aH

~

किन्त सर्वव्यापोत्यथः, दति एवम्पकारेण श्रचिणि सरवप्राणि- aan wat च प्रसिद्धेऽस्येव तेजसाऽग्रमाचमित्य्थः। fa तत्तेजः, एतद्रह्य परिपू, श्रत एवैतदष्टतमनागमापायि नित्यमिति यावत्‌। एतदेव भगः सर्वकारणत्वादिष्धपं पूवं व्याख्यातं । तेजस्तेजखिनामदमिति भगवद्वचनात्‌ सर्व॑चव्यापि तेजारूपं agiad fauften भवति। इदानोम्‌क्रमेव सखरूपमनद्य तस्य सवात्मलमाविष्कुवेतो व्येयविगेषमथादुपदि- शति, एतत्‌ aqua इत्यादिना । fa तत्सत्यधर्मपदाभिेयं तदाद, यदादित्यस्य मध्ये waafafai किं तदग्टतं तदाह, यस्येति । समखनद्धमाः, प्राणः प्राणिनां जनोवनाख्याः प्राणा- दि टत्तयः, वाशब्दात्‌ प्राणस्यत्ययमनं ग्टद्यते, एते सर्वऽपग्टत- खपाः पदाथा यस्याङ्ुराः कायाणि ्ररताङ्कुरकारणत्ाद- ग्टतमित्यथः। च्रययङ्कुरा दति यकारः प्रमाद्‌पतितः। एतद्ध PANG । अरष्टतात्मलमुपपाद्यास्ल पुनरपि यज॒रात्मल- मादेतत्‌ aqua tia यदादि्यस् मध्ये यजुर्दोयति दी- प्यते, fa तद्यज॒रिति acrerara इति ॐकारोऽनुज्ञाप- नात्‌, ्रापायनाद्‌ापः, प्रकाश्नाज्ज्यातिः, रसः सर्दकम॑परि-

श प्रपाठकः | | atfaarafwar | १८५

दप्यत्योमापे SITAR ब्रह्म मूभवः खरम्‌ | Reus शुचि wa चिखचमणुमव्ययं |

rol

” -~-- ------ ne hs pe

पाकनिदत्तवादादित्यस्य रसतं सर्वकमफलाश्रय इन्यर्थः, अम्टतं देवानां मोादनरेतुत्वात्‌, तद्य श्रसुवःखरोामिति चेलेाक्यमा- ङःराथग्चतमेाद्धारञ्च GAAS: | एतत्‌ wa कान्दाभ्य सो वा आदित्यो देवमधु इत्यत्र मधुविद्यायां स्यष्टमा- ald । श्रतेष ara: श्रषटपादमिति। wer दिशः पादा यस्य खाऽ्टणदरस्तं। सविता ान्तरिक्तम्थः पारेरिव दिग्भिः प्रति- तिष्ठतीव विभावखते। Bar श्रारोागा भ्राजः पटर: पतङ्गः सखणरा ज्यातिषोमा विभासः कणश्पाऽ्टमः स मदामेरं न जदाति' इति तेन्तिरौयारण्यकाक्ता ्ररागादयोाऽ्टै पादा ज्ञेयाः | wf प्रद्धमलेपकमित्येतत्‌। दसं दन्ति गच्छतोति दंसः, परिभ्रमन्तमिति यावत्‌| यवा दंस दृति खयमाम “दंसः प्रचिषत्‌' इति, ‘wat वा श्रादित्येा va: प्रचिषत्‌ इति ब्राह्मएद भ॑नात्‌ । fad Tie चाण चकानि बन्धनानि वा यस्य स चिख्चस्तं, खग्यजःसाममिदहिं प्रतिपाद्यते सविता चययात्मकमण्डलनिबद्धख। तथा च श्रुतिः सषा waa विद्या तपति! इति) ad खच्ममिद्धियागा चर श्रव्ययं WIT | दिधमौऽन्धं द्वाभ्यां पृष्छपापान्यामन्धमनवभाषमानं TY- पापर{दितमित्य्थः। घम॑ऽन्धमिति छान्दसः तेजसेन्धं तेजः

2c

xd az पनिवत्‌ | [€ प्रपाठकः।

नभसेऽन्तगतस्य तेजसेा$शमाचमेतद्‌ादित्यस्य मध्ये VERT HVA भवत रतत्‌ सवित्‌ सत्यधमं रत- द्यजुरेतत्‌ तप रतदग्रिरेतद्दायुरेतत्‌ प्राण रतद्‌ाप रतचन्द्रमा रतच्छुकमेतद्‌ सतमेतद्व द्य विषयमेतद्धानु-

~ ~~------~-~ ~ ---~ -- -- ~ ~ ~~~ ~~~ - ~ - -~ ---~~-+---- ~“ ~~ ae uae. 9

az दीप्रमतितेजसखिनमित्यथः । एवेविधमीश्वरं सवितार्‌ पश्यन्‌ सवं पश्यति तदात्मभावनां कुवन्‌ सर्वज्ञा wadtard: fa बह्नाऽयमेव सवेात्मकोा नातःपरमस्तोति तं AMAT पनरूपाद त्ते नभसाऽन्तगतस्येति । fa तद्यदादित्यस्य मध्ये उदिवेद्गम्य मयूखे अभ्र्‌ भवतः प्रभवतः समधा भवतः, जगत्‌ प्रकाश्रयितुमित्यथेः | दवचनं प्राधान्याभिप्रायं । wear मयूखे दति पाठे उत्‌ val उद्गम्य मयूखे उत्मभवत इत्यन्व- a) उदयाचलमारूढे सवितरि ततः प्रथमं निगते मयूखे मण्डलमतिक्रम्य ब्रद्याण्डमण्डलमखिलमवभासयतो va: प्र aia दत्य; | यदेतन्मयुखद्यं प्राधान्यनाक्रमेतत्‌ सवित्‌ सविटरूपं, सत्यधमः मयूखापलकितं सव्दिखरूपं equa दत्ययः। एतद्यजुरित्याद्स्य मद्िमापन्यासः Wares एतद्‌ ब्रह्मविषयमिति ब्रह्म विषयो यस्मिन्‌ तत्‌ तया ब्रद्धप्रा्चिदार- मित्यथेः। एतद्धानुरणव दत्येकं पदं तेजाराशिरित्यथैः। यद्वा भानुः प्रकाश्खभावोऽणवेाऽणं उदकं वदति प्रापयति दष्टिदारणेत्यणव इत्ययः । तस्मिन्नव एव यजमानाः afa-

ह्‌ पपाठकः।| टीपिकासड्िता। १८७

रणेवस्तस्मिनेव यजमानाः Gara इव ज्ञोयन्त रषा वे ब्रद्येकताच हि सर्वे कामाः समाहिता इत्यतादा- हरन्ति। अंशुधारय इवाणुवातेरितः संस्फुरत्यसाव- zit: सुराणं था हेवंवित्‌ a सवित्‌ स देतवित्‌

--------~----------------~ a a a ae a i ha ce

णम्तद्‌ विरोचघनोापासकाश्, सैन्धव va सैन्धवखिल्य raza निचिप्नः, नीयन्ते विलीयन्ते तदात्मता गच्छन्तोत्य्थः। यदेव- मस्मिन्‌ यजमानानां विलयनमेषा वे एषैव HERAT कायन्रह्म- सायज्यप्रा्चिरवापासनाफलं न परनब्रह्ममाय॒ज्य(मत्यभिप्रायः । aa ata fe यस्मात्‌ सवं कामाः काम्यमाना विषयाः स- मादिता; शिताः सन्तौत्यथंः। कार्यनब्रह्यनलनाकं fe सङ्धन्पमाच्- सिद्धाः पिचादिलच्णणाः कामाः wad ‘a यदि पिदलाककामे भवति agate पितरः समुत्तिष्ठन्ति तेन पिटलाकेन सम्पन्ना मदीये (कान्दा०श्र०र) इत्यादो | इतिशब्दो मदि- मे पवर्णनसमष्यथः | श्रचाक्रफले उदादरन्ति wea Taw “smutta ० कृष्णवर्त्मनः” thai wer सवितारम प्रविष्ट मक्ता यजमानः सुराणां सर्वषां देवानामन्तगाऽन्तर्गतः मंस्फरति सर्वैदेवतात्मा भवति, क इवत्युच्यते, श्रएवातेरिते ऽन्त्यवायुना प्ररिताऽग्रुघारयद्ूव BWA धारयतोत्यष्डधारः, अष्एधार एवांग्रधारयः प्रदीपः। wat च fawar च विधा- रय द्तिवत्‌ प्रयोगः। at वंवित्‌ ससवित्‌, विदा ज्ञानेन स वर्तत दति सविते विद्ानित्यथैः। स देतवित्‌ Sa पराएपर-

„ ¢ 2

१८८ मन्युपनिषत्‌ | [€ प्रपाठकः |

सेकधामेतः स्यात्‌ तद्‌ात्मकश्च | ये विन्दव इवाभ्युञ्च- रन्त्यजखं विद्य॒दि वाभाचिपः परमे व्योमन्‌। ते fait वे यशस आश्रयवशज्जनटाभिरूपा इव छष्ण- वत्मं नः ॥ ३५ ॥

ब्रह्म भेदं वन्तीति देतवित्‌। यद्वा जीवानां दतं Azad वेत्तीति देतवित्‌। स विद्रानेकधाम UR Hel UTA TA: प्राप्तः खात्‌ भवेत्‌। यस्य धाम प्राप्नाति तद्‌ात्मकश्च तत्खरूपश्च भवेत्‌ FMA क्रमेण म भवतोत्यथैः। दैतविच्ं प्रपञ्चयति, a विन्द्व द्वेति | ये महासमृद्राद्धिन्दव दव वायुद्धताः परमा- त्मनः सकाशाद्‌ विद्याकायाद्भुता aaa एनः एनजागरिता- दावम्ध्चरन्ति एयगुत्तिष्टन्ति, asfwar वे दत्युत्तरेणान्वयः। प्रयगभावावभासमात्ांगे दृष्टान्तमक्ता ए्यगृग्छतस्येव सतः y- यक्‌परिच्छद्‌ प्रतिभासे दृष्टान्तमाह, विद्धदिवाभ्नाविषः परमे व्योमन दति। परमे व्योनि aera यथाऽभ्वाकिषोऽभरान्त- तस्या खण्डस्याचिंषोा विदधद्‌ विद्यदाकारावभासः, तथा ते जोवा- त्माना यशसः परमात्मनः, ‘AW ala मदद्यशः' दति Way: परमात्मा, तस्य चद्‌ रखे तन्यप्रकाशस्तस्य त ्राश्रयवशाश्चेतन्या- भासखचितलात्‌ त्मतिविम्बाघधारलादा श्रविद्याकार्वदेददय- ea विविक्ता जीवा दति व्यपदिश्यन्त दूति aie) यथा कृष्णवत्मनाऽप्रेरभिषूपा जटा ज्वाला सलिङ्गा; प्रकाशाश्रय-

द्‌ प्रपाठकः || दौपिकासह्हिता। Ye

दे वाव खल्वेते ब्रह्मज्यातिषा रूपके WAAR सष्डञ्चकमय यच्छान्तं तस्याधारं खमथ यत्‌ WaE- मिदं तस्यानं तस्मान्मनो पधाज्यामिषपरोाडाश्स्था- लोपाकादिभियशटव्यमन्तद्ामाव्यवसषटरन्रपानेञखा-

en rr on re,

त्वादनेका्चिलमाप्द्यन्ते स्पलिङ्गादिव्यपदे्भेदञ्च तयेत्ययंः ॥ hewn

जोवद्धैत त्वमेव मा विष्कत्य नोवेश्रदेतमाविष्करोति “द वाव ° आअकाद्‌ादरन्तिः दति । ब्रह्यज्यातिषा ब्रह्मात्मकस्य चित्प्रकाशस्यद्धं वाव खल्‌ रूपकं ज्ञापक, एकं शान्तं weg Sai) ते एवाश्रयमेद्‌ निदभेन विभजत, श्रय तयो मध्ये यच्छन्तं तस्य खमाकाशं आआघधारमाख्रयः, कैवं कान्द्सं, खे व्याप्य वव- स्यिताऽखण्डप्रकाशः। शान्तं रूपकमीखरस्याभाक्तः खरूपन्ञाप- कमित्यर्थः | श्रय यत्‌ wag तस्यदमन्नमाधार इत्यनुवतते, अन्ने amar व्यवस्थितं ब्रह्मज्यातिस्तस्य जोवचज्ञापक, भाक्ता जीव THU: | तथा च मन्लः “ST सुपणा सयुजा सखाया समानं aa परिषस्वजाते, adits: पिप्पलं खादत्यनसखअनरन्यो wfa- चाकश्ोतिः (wae Hou weds) दति । विभागनिदेशप्रया- जनमा, तस्मादिति यस्मादेवं aga जोवेश्रखूपेण विभक्तं वर्तते तस्म्मान्मन्त षघाज्यःदिभिर्मन्त्तोपद्ंहितिरौषधादिभिरवि- भिरन्तवदयां चताविहितायां ग्टद्योक्ायामपि ग्धण्डिला{दि-

~ ~~-------- ~~~ न a =

-- --------- ~ -~-+-~ ---------- क्‌ ०००

* यज्‌ शान्तमिति लिखितप्‌वमल्ति |

१९० मव्युप्रनिषत्‌ | [¢ प्रपाठकः।

स्यमाहवनीयमिति मत्वा तेजसः Wag] पुर्यलाक- विजित्यथायाणडतत्वाय चाादाहरन्ति। safest जुह्यात्‌ BIA यमराज्यम्रिष्टोमेनाभिजयति खूपायां यषव्यमोशरात्मकब्रह्मयजनं कतेव्यभित्यर्थः । Bray aquatic, Aad पश्चङ्गावदानं, पराडाशे मन्तसंस्तुतः पिष्टपाकविश्रेषः। म्थालोपाकः wage) श्रादिशन्दात्‌ पयःसामादि गद्यते तथा जीवरूपनब्रह्मययजनमपि arafa- त्यभिप्रेत्यार, sreafuatefal ्रवग्टिरन्नपामेश्च मदाय sigafae: खमाजनलेन पञादिद्ितिरिति वाऽन्नपानेराखि श्रास्ये यष्टव्यमिति पृरणान्वयः । यस्मिननाखेऽन्नपानाभ्यां जीव- रूपन्रद्ययजनं क्रियते तद्‌ास्यमादवनीयं wat आ्रआस्यात्मके ऽसिन्नादवनोयेऽग् प्रत्यगूपाय वश्वानरात्मने विरिदं ह्यते मयेति चिन्तयन्‌ भुच्छौतेत्ययंः) किमर्थमेवं arafafa तचा, तेजस दति ! तेजा ज्ञानबलादि निमित्तं प्रागल्भ्यं, agg मास्यादवनोये यजनं, पण्यलाकस्य स्वगादेविजितिर्विजयस्तद्‌- साय तत््रयोजनाय ओैतस्मातंयजनं का्यमित्य्ः। एतदेव ञ्तादिकम सकामस्य पण्छलाकजयदेतुरपि निष्कामस्य मात्त- देतु्भवति, अतो मम॒क्तभिर्‌पि यष्व्यमित्यभिप्रत्याद, अ्रष्टतत्ाय चति । कुतः प्रमाणात्‌ । TEMA कभत्यवगतमित्यत आदह, garzrevaifa विधिवाक्यानि श्रूयन्त TAG: |

* afaaadita मूले fafed |

द्‌ NUTS | | दीपिकासह्िता। १९१

सामराज्यसमुक्येन EIU षाडशिना स्वाराज्यम तिराचेण प्राजापत्यमासहसखसंवत्सरान्तकतुनेति | व््याधारस्रेदयागाद्यथा Sue संखितिः।

ern

तान्येव वाक्यानि पटति “afarrad ° क्रतुनेतिःः दति। अचनाग्निदाचादिशब्दाः कमनानघेयानि। श्र्चिराचग्रदणद्चु सर्वदहविय॑ज्ञानामपलच्षणं। श्रद्रि्ठामः सवंसामयागानां प्रथ- मा यज्ञः ‘uy q प्रथमा यज्ञा यन्नानां यदद्िष्टामः' इति aa यमराज्यं यमाधिष्ठितः खगविशेषः। एवमव सोमराज्य- मित्यादि aa खाराज्छमिन्राधिश्िता लाकविगेषः। एत- चत्यग्िष्टामवाजपेयाप्रायामाणां हदस्पतिसवादौोनामेकादा- नामृपलचणं । प्राजापत्यं प्रजापतिनाधिष्ठितं wa, तत्‌ at- द्भराचप्रग्टतिमरस्तसंवतससरसंज्ञान्ता यः क्रतुमम॒दायः सचा- HAGA जयतीत्य्थः। एतेनादीना waar वेदितब्याः। “वत्याधार्‌ ° STAIN AAT”? Tha पूवाः स्पष्टाः, Hat भवमन्तयमन्तरोयं ब्रह्माण्डान्तवंतिं वअयष्िशरोर ae ब्रह्माण्डञ्च अन्तरोयाण्डे, तयोरूपयेागात्‌ खीकारादिनैी श्रात्मा च प्रुचिश्वात्मष्चो परूषादित्यो तथा स्थित । ar धारस्थस्तदसमाप्तिपयन्तं दौ पस्थितिवत्‌ पिण्डब्रह्मा र्डगतवा- मनात्यपयन्तं परूषादित्यरूपेण त्रद्यज्यातिषोा भेदेनावस्थानं MAMTA tl BEN >

"म मेच्यु निवत्‌ | [¢ प्रपाठकः।

तस्मादामित्यनेनेतदपासीतापरि मितं तेजस्तत्‌ चे- धामिहितमग्रा आदित्ये प्राणेऽयेषा नाद्यन्रबहमि- GUAT हतमादित्यं गमयत्यता ये रसेाऽखवत्‌ स उद्गीथं वपति तेनेमे प्राणाः प्राणेभ्यः प्रजा इत्यवाद्‌ा- हरन्ति यद्धविरद्रा इयते तदादित्यं गमयति तत्‌

(= ~ „+~ न्न ------ nt re ~~~ ---------~~~ --~-----*------*-- i ~~~ -------------

ददानो यथोक्तानि कमाणि प्रणवेापचरंडितान्यनष्टेयानि कम॑साह्ुण्वायेति विधानपूवंकं तादृगनुष्टितकममादातं प्रप- छयति “तस्प्मादोम्‌ ° प्रजाः" दति) यस्ममादुक्रानि कमाण्- भीषटफलदानि तस्मात्‌ तेषां वोयंवन्तरत्वाये[मत्यनेन aaa आदावद्धारितेनेतत्‌ कमजातमृपासोत तात्पचणानुतिष्टेदित्य- थः । तया चाद भगवान्‌,

तस्मादमत्य॒दाइत्य यज्ञदानतपःक्रियाः। प्रवतन्ते विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनां दति)

य ताऽपरिमितं तेजेऽस्येति शेषः। श्रस्याद्ारस्य तेजः प्रभावा ऽनवधोत्यर्थः | ब्रह्मरूपत्वात्‌ तस्येति भावः । तत्‌ तेजस्तेधाऽभि- fea श्रभिता fed निहितं कथितमिति ati wat हामाद्या- धारतया कर्मनिव॑तक, श्रादित्ये दवतात्मनि, प्राणे च क्मफ- लभेाक्तरि यजमाने चेति Aut विदिर्तमित्यथः | एतत्क यनो प- योगमा दाऽद्चैषति। Baa सति एषा शास््रसिद्धा नाडो दाररूपा अन बह्लयतोत्यन्नवह्ः, प्रथमार्थं इितीवा, इत्येवं विधेषा

द प्रपाटकः|| द्‌} पिकासददिता। LER

खया रश्िभिवर्षति तेनान्नं waeargararaa- निरित्येवं wre | AA प्रास्ताहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते | च्पादित्याज्नायति दशि टष्टेर नं ततः प्रजाः ॥ २७॥ ग्वं ज॒चाना साभजालं भिनच्यतः सम्मोहं दिवा न काधान्‌ स्तुन्वानः काममभिध्यायमानस्तत-

nw grr -------------- ------ --------------- ~, ----- -~->~ -----~ ~~~ ----~---------------- -----------

Sit तं दविरादित्यं गमयति,श्रता दविषश्रादित्य प्रविष्टया रसा रग्सिपरिपाकताऽसखवत्‌ रस VR यथास्यात्‌ aur वंति, उच्चः शब्दं कुवन्‌ वघतोत्य्यः। तन वषंणेन वषणनिष्यन्ने- नान्नेनत्यंतत्‌, दमे प्रसिद्धाः प्राणः स्थिरा भवन्तोत्यथंः 1 प्रा एभ्यः प्रजाः जोवद्धा दि बलवद्यः प्रजा भवन्ति दत्यचाक्रेऽयं उदादरन्ति, उद्‌ाइदरणएवाक्यं निगदव्याख्यानं | wa fe are, मनरपोति शेषः। “ag किञ्च मनुरवदत्‌ ages’ द्रति aaa मनेः प्रशंसनात्‌ प्रायः श्रुतिरेव मनुवचनमिति गम्यते। aarat प्रास्ताद्धतिः सम्यगिति वचनं कचिच्छाखान्तरगत- मेवेदं मनना निबद्धमिति न मनप्रणोतमताऽनादिसिद्धया Wat कथमवाग्‌भाविर्तिवचनमुदाद्ियतद्ति न शङ्कास्यद्‌। Alam उक्तायंः॥ २७॥

इदानीं एयिवो गादंपत्य दत्यादिनोक्तप्रकारेणाग्रिदाचं

जतः wets सेापस्करामाद “BAI ° अज्ञाद्‌ा- 2 7)

९८६४ मेन्युपनिषत। | ¢ प्रपाठकः |

aq ब्रह्यकाशं भिन्ददतःपरमाकाश्मच fe सै रसैम्यात्रेयसाच्विकानि मण्डलानि भित्वा ततः Ys सक्वान्तर स्थम चलम तमच्युतं भुवं विष्एसञ्क्ितं BAIT धाम सत्यकामसर्वन्नत्वसंयुक्तं स्वतन्त्रं चेतन्यं स्वे महिनि तिष्ठमानं पश्यत्यचोद्‌ादरन्ति ।

a ee -- ~ ~~~ - ~ ~ "~~----------------~-~- कात जा nt जा herman -~ ee ae ~~~ -----~-------------~-~---

हरन्ति दति । यथोक्तप्रकारम्यिदाचं RTT: कालेन प्रड्धपेतान्तःकरणः सन्‌ Saad जालं भ्रयेमागंनिरोधकं भिनत्ति विदारयति, अताऽनन्तरं लेभमृलं मेद मविवेक- agu दत्वा विवेकनात्छत्य क्राधान्‌ क्राधमयान्‌ भावान्‌ न स्तुन्वानोऽस्तुन्वाना न प्रशंसन्‌ तान्‌ परित्यजन्निति यावत्‌। कामं माक्लच्तणमभिध्यायमाना ar एव मे फलमस्ति म॑नसाज्निखन्नित्यथंः। ततः एवं सम्यग्विश्द्धऽन्तःकरण सति WAT AWA चतुभिंरन्नमयप्राणमयमनोमयविन्ञानम- BMI GS: परिवेष्टितं AMAT ब्रह्मणः परस्या च्छादकं माया- मयमानन्द्मयास्यं तस्मिन्‌ fe ag निदितं श्रुयते (ते°उ०) ‘ar वेद निहितं गदायां वरमे वामन्‌, ‘ag पच्छ प्रतिष्टाःदृतिच। तं काशं भिन्दत्‌ साकिसाच्छविवेकलक्तएेन तप्वज्ञानेन मन्द्‌ दुन्मरूलयन्‌ प्रत्यगथमुदधूरन्नित्यथैः। अरतःपरमाकाशं सच्छन्द- वाच्यं कारणापाधिक च्राकाशावे नाम नामरूपयोानिंवहिता ते az ARE दृत्टक्रलचणं (Breer Hs) प्रविशदिति Wa

¢ प्रपाठकः।| दीपिक्रासहिता। ९९५

रविमध्ये सितः सामः सोममध्ये हताशनः। तेजामध्ये सितं we aaa स्थितेऽच्यतः ॥ .

a4 fe श्राकाश्रे ब्रह्मणि उपासनाथं यानि खर्मामाग्नौनां मण्डलानि साल्िकानि मत्नगुणात््कानि कल्पितानि तानि भिचा खयोादिदेवतादिकमखिलं प्रपञ्चं परे कारणे ब्रह्मणि भ्रविलाण्यत्युक्रं भर्वति, तत उपास्यापासकभदप्रतिभासदेत्भा- वात्‌ WE: प्रत्यगात्ममाचतया feat विद्वान्‌ सन्वान्तर्‌ग्घ प्ररद्धसकत्वमयान्तःकरणदटत्तावभिव्यक्तिं गतमचलमित्याद्यनेक- विशेषेरुपलदितं ब्रह्म wafa साक्तादुपलभते मुच्यत दत्य यंः। अच सल्कामसवज्ञलसंयुक्रमिति ब्रह्मविशेषणेन कारणे ब्रह्मणि प्रथमं प्रविश्य ततः कालेन we ब्रह्म प्रविशतीति गम्यते, उपासनाप्रकरणात्‌। BA एव मवापरं धामेति faw- षणं । सवंमपरं faad aera तत्‌ सवापरं धाम स्यानं, करणमित्य्यंः। न चेवं सति yard agaist भिन्ददि- त्यनुपपन्नमिति शद्ध, तस्य क्रमप्रा्परममुत्यपक्तलवात्‌। प्राक्‌ छता fe विवेकः प्रारसप्रतिबन्धचये सफलं करिव्यतोति सवमनवद्यं। श्रचेक्रोऽर्थे उदादरन्ति षय द्यः) उद्‌ा- हरणं पठति “रविमध्ये ° स्िताऽच्युतः'"। तेजाऽग्रिः। स्पष्टार्यमन्यत्‌ | मण्डलमभेद्‌ क्रमेण न्रह्प्रवेशनमुद्‌ात्य AT

भेदनेन ब्रह्मदशेनमक्रमनद्य तचाण्युदादरणमाद “शरीर ° 2D

१९९ मन्य पनिषत्‌ | [ € घपाठकः।

शरोर प्रादेशङ्गषठमाचमणारप्यश्व्यं ध्यात्वातःपर- मतां गच्छत्यच हि सर्वे कामाः समादिता दत्यचाद्‌- हरन्ति ऋङ्गष्टप्रादे शरोर माचं प्रदोपप्रतापवत्‌

~ ------~ > ~ ~ "ठ य = 0 Sf Sie ane

ABT नमः दति wor प्रादेशमाचपररिमितं इदयं, aat- year कमलं, तदिदं शरीरप्रादशाङ्गृष्टमातमिन्युच्यते। तादृगङ्गुष्टमाचकमलान्तरभिव्यक्तलाद्‌ात्माऽष्यङ्गु्टमाचस्तं, F- णारष्यण्व्यं च्रतिखन्माद्पि खच्मतरं caw, एवंविधमात्मानं ध्यालाऽतेऽनन्तरं चतुजासं ब्रह्मकोशं भिन्दत परमतां पर- मात्मभावं गच्छति यथापासितं परमात्मानमनभवतीत्यथः। शच दि परमात्मनि सवं कामाः खमनोामाचसद्ःल्पसाधनाः समादिताः स्थिताः ‘ad तदच गला विन्दतेः इति Waa रात्‌। दत्य वास्मिनुक्तऽथ उद्‌ादरन्ति। श्रङ्गृष्टपरिमितकमल- यक्त प्रादशग्रोरमाचं प्रादेश्परिमितदद्‌यान्तःशरीराभि- व्यक्तमिति यावत्‌) प्रदौपप्रतापवत्‌ प्रदोपशिखावत्‌ fafeur दिस्तिप्रकारं मन्दमध्यमात्तमप्रकारः तेलवत्यादितारतम्यवशएात्‌ प्रदीपप्रकाश दवाभिव्यज्ञकान्तःकरणप्रणद्धितारतम्यादभिवय- क्रितारतम्यवत्‌ तद्र द्यान्तचामिललचणमभिदटूयमानमभितः GaAs प्रशस्ततयोपलभ्यमानं मदा दवा मदान्‌ देषाऽ- खण्डचिदात्मको भुवनान्याविवेश, यदेवंविघधमात्मतच्चं तदेव ब्रह्म येदं ब्रह्य तदेव मदान्‌ दवा मुवनानि स्थावरजङ्ग-

द्प्रपाठकः।] दीपिकासदिता। १९.७

दिख्िधा हि । तद्रह्माभिषटुयमानं मा देवा सुव-

नान्याविवेश । अम्‌ नमे ब्रह्मणे नमः॥ इ ॥ ` इति मेच्युपलिषदि षष्ठः प्रपारकः ॥

teeter

मादिजोवरूपेणाविवेश, तस्मादात्मैव ag agamadza ध्यानं we तत्‌ कतेव्धमिति wa) ॐ नमे AYO नम # -. : ~ ¢

दूति शान्तिपाठ ARATE: | ३८॥

दति मेचरोशाखेपनिषदोपिकायां षष्ठः प्रपाठकः i

१९८ ` मेन्युपनिघत्‌ । [ऽ प्रपाठकः |

अग्मिगायकरं चिषटद्रथन्तरं वसन्तः प्राणे नक्षचाणि वसवः पुरस्तादुद्यन्ति तपन्ति वषन्ति “afer पुनर्वि- शन्त्यन्तवि वरेशेश्न्त्यचिन्त्योऽमृता गभीरे गुप्ताऽनव- द्यो घने गहने निगुणः शुद्धा भास्वरे FAY भये

~ + न ~ म = = ~= RN ot

सप्रमाऽप्ययं प्रपाठकः प्रकैणानकापदेशपरः। तचादितः सप्रभिरनुवाकेः सविचाश्रयमूृपासनं wa सविस्तरं सफल- मात्मपयंवस्तिमपदिशति, अरगिगं यचमित्यादिना) ` "अभ्भि-+* aad ° श्रन्तरान्तरः” दति । अर्मिदवता, Waa इन्दः, fa- द्रत स्मः, रथन्तरं साम, वसन्त खतुः, प्राणः प्राणन टन्ति- रनः, नच्चाण्यश्िन्यादीनि, वसवे दे वगणएविशषः। एते सवं मतिमन्तः सवितुः पुरस्तात्‌ ger उद्यन्ति, एतेः परो- भागे परितः सविता Ga दति fasfed तापकाले एते तपन्ति, वासु वन्ति, तत्तद सर सवितारं स्तुवन्ति पुनरस्तं गच्छन्ति, सवितयन्तर्विशन्ति, saat भागकाले सविच्ा्ित- aad भेक्तमन्तविंश्न्ति सविदमण्डलमनुप्रविश्न्ति। विवरेण दारेण किरणप्रहन्तिमागणच्तन्ति भमेगज्यमग्डतमीचतन्ते पश्यन्ति | sya विवरेण समयविश्षेण भागप्रतोक्तं कुवैन्तोत्यर्थः। एतदपि श्रन्यादीनां इत्तान्तं ध्येयं वेदितव्यं । एवंविधः परो- वतिंभिः 1†सयमान साविचं खरूपं ध्येयं निदिंशति, afar

* खवन्तीद्यत्तमपु सके aay लिखित, अधमे तु क्रचित्‌ कचित्‌ शग्गाप्रीये च पुस्तके सवच स्तवन्त ति |

1 खूयमाण्मति पाठान्तर |

© प्रपाठकः |] ifaarafear | vee

ऽनिरृत्तियोगीश्वरः waa मपोऽप्रमेधाऽनायन्तः ्री- मानजे यीमाननिदेश्चः WAT VARIA TAA VIANA: सवेस्यान्तरान्तरः ॥ १॥

इन्द्रस्विष्टुप्‌ प्च्वदणा ददद्रीष्ो व्यानः सेमे र्द्रा दक्षिणत उद्यन्ति तपन्ति वषन्ति स्तुवन्ति पुन- विशन्त्यन्तवि वरेशेष्चन््य नाद्यन्ताऽपरि मितेाऽपरि च्ि- न्नाऽपरप्रयोज्यः स्वतन््ोऽलिङ्गाऽमूतीऽनन्तशक्किधाता भास्करः ॥ २॥

Mo eee ae em rete rete NS rR sn

जन tennis

द त्यादिना, aaa दति केदः, Bal मनसाऽगेाचरः, च्रमृताऽपरिच्छिनिः, गभोरो दुरवगाहः कभंद्दियागेाचर्‌ THe, WAT ज्ञानेद्धियाविषयः, श्रनवद्यः पण्यपापरदितः, aay, गना दुरविवेकः, निगुण रूपादिगृणरदितः, wer fain, wee सवीवभासकभा रूपः, गृणभुक्‌ तिगण- विकारसाक्तो, बिभेत्यस्मात्‌ सवेमिति wa: कालदूपः, श्रनि- टन्तिरका्यरूपः, यदा fasta: सवसिद्धरूपः। प्रसिद्धाये- मन्यत्‌। मघो मघवानिद्रः पूज्य Tea: । सवस्यान्तरा मेक्ता MAW AT श्रान्तरान्तराऽन्तयी Bry: tl ९॥

दद्रस्तिषुबित्यादि समानं। “इृद्धस्तिष्टुप्‌ ° भास्करः" इति sata इत्यादि विग्षणानि सवितुः पूव॑वद्याना- यानि यथाशब्दं विज्ञेयानि ॥ २॥

२०४ मेन्यु पनिषत्‌ । [७ प्रपाठकः |

मरूते जगती सतप्तदभेा वैरूपं वषा अपानः शुकं आदित्याः पञ्चाद्‌ न्ति तपन्ति वषन्ति स्तुवन्ति पुन- विशन्त्यन्तविवरेशेश्चन्ति तच्छान्तमशब्दमभयमओाक- मानन्दं an स्िरमचलमशतमच्यतं wa विष्ण- asad सवापर धाम॥ ३ ॥

विश्वे देवा अनुष्टुबेकविंशरे वेराजः शरत्‌ समाना वरुणः साध्या उत्तरत उद्यन्ति तपन्ति वन्ति स्तुव- न्ति पुनविशन्त्यन्तविवरेणन्त्यन्तःशुद्धः पुतः AAT श्ान्ताऽप्राणा निरात्मानन्तः ॥ ४ ॥

मिचावरूणा पङ्किस्िणवचयस्तिनी शाक्षररवते हेमन्तशशिरा उदानेाःङ्गिरसश्चन्रमा BSI उद्- न्ति तपन्ति aufa स्तुवन्ति पुनविशन्त्यन्तविवरेणे- छन्त प्रणवाख्यं प्रणेतार भारूपं विगतनिद्रं विजरं fargay विशोकं ॥ ५ ॥

मरून जगतोत्यादि समानं । “मरता जगतो ° परं धामः" tia =n

faq देवा दत्यादि समानं। “fay देवा ° श्रात्मानन्तः" दति॥४॥

भिचावरुणा पङ्किरित्यादि समानं। “faaraetr ° वि- ata” दति॥ ५॥

© प्र्ाठकः || afunrafeat | २०९

५निराहकेतूर गरशायक्षनरविदगश्षरभेभादया- ऽधस्तादु द्यन्ति तपन्ति वषन्ति सुवन्ति पुनविशन्त्यन्त- विवरेणेछ्छन्ति यः प्रका विधरणः सवान्तरेाऽक्षरः शुः पूता भानः छान्त श्वन्तः ॥ & ॥

प fe खल्वात्मान्तद्दयेऽणोयानिद्धाऽभ्रिरिव fa- ्रूपोा.स्येवान्नमिदं सवमस्सिमनाता इमाः प्रजा रष

एवं प्रु {शक्त क्रमण व्ययप्रिशरषानपदिश्याघधाभाग च ष्येय विशेषमपदि शति “श्रनिराङ्कल््‌ ° चान्तः शान्तः" ofa विघरणा विधार्का उणाश्रममयाद्‌ाया दत्यथः। भान्ता भासा युक्तः, AA क्षमावान्‌, तया शान्त TH: ll ६ ॥

एवमधिदैवं Gd मविस्तरमपदिण्ट तदनुद्य aeraral ध्येयं स्वरूपमपद्शति “एष fe ° feara नमःः' दृति। येाऽधिदेवतमादित्यमण्डले उपास्य उक्तः एष fe एव खल प्रात्माऽन्तदंदये YUU स्यानस्याणोयस्वादणोयानति- खच्छः, श्र्िरिव दौपश्िखवेद्धा Duara इत्यतत्‌। विश्र- रूपः सर्वरूपा Byatt मेोक्तेति यावत्‌ श्रतारऽस्येवान्नमिदं सवं श्रविशेषेण सपरप्रणिभिरद्यमानमिदमन्नमस्येव वेश्ानरा- त्मनेऽन्नमिति दृष्टविधोयते। afaa वैश्यानरात्मनि दमाः प्रसिद्धाः प्रजाः स्यावराद्या war च्रिताः पट ca *तन्त्‌- जातमाित्य स्थिता cad: सवात्मकोा वेश्रानरोा Bear.

^ नि, ० -०--न-- RNY age ~~~ ~~~ ~ प ~ cen ण 0० ०१ अक 1 tas eee

* aadaatsata मानत्तजलिखितं। 2H

२०२ मेव्यपमिषत्‌ | [७ प्रपाटकः।

चात्मा पदतपाप्रा विजरा विस््त्युविशके विचिकि- त्साऽविपाशः सत्यसङ्कल्पः सत्यकाम रुष परमेश्वर रुष भूताधिपतिरेष भूतपाल wy सेतुविधरण रष fe

an

~ ----"--- ---~ ~

qeae स्वैरद्यमानं स्व॑प्रकारमन्नमिति ध्याला प्राप्तमन्नं BRAT SAS Ta लिप्यत दत्येतमर्थं खचयन्ती श्रात्मानं fa- शिनष्टि, एष दति । श्रपदतपाभ्रा पु्छपापलेपरहित दत्य- यः, पृण्धमप्यत्र पापश्ब्देन गद्यते तस्यापि पापवत्‌ संसारबन्ध- देतुलात्‌ "उमे द्वेष एते तरति न सुकते न cmd सर्व पाप्रानाऽता निवतन्ते दति च श्रतेः। विजरो वि्ल्युरिति जराश्टत्युधमकात्‌ स्यूलदे दाद्धिविच्यते। विशाक इति air काद्घम॑काद्‌न्तःकरणात्‌ | विविधा चिकित्सा विचिकित्सा सदजस्य क्षद्यारधेनिवतनं, मा यस्यास्ति स विचिकित्साऽननापष्ट्थ- जीवनः प्राणः, तस्मारन्याऽयमात्मा श्रविचिकित्सः, aa vara भाखान्तरऽविजिघत्स इति wad) खादितुभिच्छा जिघत्ा तया र{दितिऽविजिघत्स इत्य्थः। श्रविपाश इति वर्णव्यत्यये. atfaura: पिपामारद्ितः पिपासाघमकात्‌ प्राणाद्न्य इत्य- Ril स्थुल च्छद हापाधिनिषेधे तदो षानाखन्दितलात्‌ सत्य- SEU: सत्या श्रवितयाः सद्धल्पा यस्य सः, अरत एव सत्य-

© प्रपाठकः।। दीपिकासद्धिता। २०३

Bs, y e ~ यणा यश्चंषाऽप्रा sara हदये यश्चासा Hifea a रष wim ते विश्वरूपाय सत्ये नभसि हिताय नमः NO |

* -~~~~------------=--.-~-- ~ ~~. ----" ~~~ ~~~ ˆ~ -*------~----------------~^~ ~ “~~ ---~---~~~~----~----------*---- --~ ~~ ""-----~----~ - ~ +न + 4 अ

कामः, काम्यन्त दति कामाः सत्या यथयासङ्कल्यमवभ्यम्भाविनो यस्य स मत्यक्ामः। यत एवसयमुपाेरुद्धृताऽत एष एव परमेश्यर एष भूतावधिपतिश्ितानां सखामो एष भूतपालः पालयिता यत एष बेतुजंगन्मयारोन्तम्भकः यते विधरणणा विघारका वणाश्रमादिघमाणां agaarafa शेषः। ददा- नोसक्तगणमात्मानं स्ताति, एष हि खल्वात्मेणाना य उक्तः सख एव शम्भ्वादिशब्दवाच्योा नान्य TAY) उक्तयार्‌ध्यात्मा- धिदेवोपाधिकयेारात्मनोारूपाधिद्यापोदेनेकल्वं वास्तवं रूप- मपदिशत्यदङ्गदत्ाय यञ्घाऽद्रावित्यादिना 1 श्र्चि्यदणम- धिदोवम्यादित्यस्य प्रकाभापजोविम्वविश्डतिग्रदणापलप्तणाथं। GH दये WAS परुषः, यखासावादित्ये परो; | ar दित्यम्यः एष दद यस्यश्च एक एव नानयेवस्तुतच्वे भेदो ऽ- Bay: | एवमनमन्धायापास्यस्बरूपं मन्तरमिममदौोरयेदि- त्यमिप्रेत्याद, तस्मे त इति । सत्ये नभसि agra feara fafeara खमस्बरूपे म्थितयत्ययः॥ ७॥

तद्‌वं अ्ेयाऽय्निाम्‌पादयं साघननजातं सोप्करं सपफुल्‌-. मनेकधेपदिष्डेदानीं अेयेामागविघातकं परिदरणयं सम्यग्‌

22

२०४ मेन्यपनिषत्‌ | [ऽ प्रपाठकः |

अथेदानीं WATE राजन्मेहजालस्येष वै यानिर्यद स्वर्गः सह स्वर्गस्येष वाय्ये पुरस्तादुक्तेप्यधः- स्तम्बनाक्षिष्यन्त्यय ये चान्ये इ नित्यप्रसुदिता नित्य- प्रसिता नित्ययाचनका नित्यं शल्यिपजोविनेऽथ

्युत्पादयति “"च्रयेदानीं ° विद्यान्तरन्ल्‌ wa” दूति) war पादोयविध्य्थनिदूपणएणनन्तर मिदानीं देयनिषधार्थकथनावसरे प्रासने ज्ञानापसगाः ज्ञानोत्पत्तिविचातका waa: प्रस्त्यन्त दूति ओेषः। राजनिति wary प्रदश्रना्यमयम्‌पदेग्रप्रकार एवाख्यायिकायाः परा समापनात्‌। कं ते ज्ञानापसगं दत्याकाङ्खायां यन्प्रादजालं व्ुतत्वाविवेकनिवन्धेनमित्युत्तर प्रणोयं | पनः कुता माचजालप्रसर इत्याकाद्घायामाद मादजालस्यैष वच्यमाणणा वे प्रसिद्धा arfa: म्रसरणस्थानं। काऽ wea: स्वगानर्देनास्तिकादिभिः मड aie qr चस्य वैदिकस्य संसग दत्यध्यादार्‌ः) vate दति प्वैक्तस्ये- वाकषणमन्वयस्परोकरणायं। aa निदशंनं चप्रापमावयज्ञक- माद, वाख दति। वारोमदतोति वायो मदाशाख्याम्रपन- सादिः, तस्मिन्‌ परस्तात्‌ परःस्थितलेन कनचिद्‌ाप्तनोाक्रऽपि तमनादृत्याघःस्तम्बेन BW दणएश्रलाकया सददाञ्िव्यन्ति SMUT कायाफलादिकं IS मन्यन्तं THU | एष दृष्टान्ता मेदयस्येत्येषपद्‌ स्येदेव AGA: | Byway च येऽप्यन्ये ce-

© प्रपाठकः || दोपिकसह्िता। Roy

ये चान्ये इ पुरयाचका अयाज्ययाजकाः शरद्रश्ष्याः Wea शस््रविदांसेिाऽथ ये चान्ये ह चाटजटनटभट- प्रत्रजितरङ्गावतारिणा राजकमणि पतितादयेाऽथये चान्ये ह यक्षराश्सभरूतरणपिश्चार गग्रहादीनामथं पुरस्कृत्य शमयाम इत्येवं FAUT WY A चान्ये FAT

लाकं नित्यप्रम्ःदता bfeata लाभः सद्‌ा सन्तुष्टाः, येच नित्यप्रवांसताः मदा परप्रेष्याः, नित्ययाचनका: सद्‌ा दीनाः, नित्यं शिन्ोपजोविनः कारूकर्मकाशलेन जोतननिरता इत्यथः, श्रय ये चान्ये = परयाचका नगर्निक्तवः, ये चायाज्यान्‌ याजनानदान्‌ याजयन्ति तेऽयाज्ययाजकाः, ये चान्ये शृद्र- fat: wate यां कामपि विद्यां गदीतवन्तोा त्राद्यणादयस्त शदरभिव्याः, ये च शद्रा we ुतिशछतिपुराएलचचणं वि- रन्ति परन्ति पाटयन्ति वा ते wiwfaaia: । श्रय ये चान्ये षट चाटः: पिप्रएनाः, जटा भ्रपरिच्छिनासग्यवद्नपराः, नरा नतनोापजवनाः, भरा याघास्तस्करा वा, प्रत्रजिताः का- पटिका श्रभिक्तवा भिन्नवेषधारकाः; रङ्गावतारिणाऽनेकवेष- भाषाविगरेषेनारकनाचखनोविनः, र1जकमणि राज्ये ये नियुक्ता इत्यध्यादारः, राष्संरच्षणे चारशासनाद्‌ावधिकता Taw: | ये च पतिता महापातकरता रष्रात्निःसारिताः fear ar,

श्रादिपद्‌ादभिश्स्ता Za! श्रय ये चान्ये इ Bafa,

=. ९०६ मन्युपनिषत्‌ | [७ प्रपाठकः |

कपायकुण्डलिनः कापालिनाऽथ ये चान्धे ह टथा- तर्कादष्टान्त कु हकेन्द्रजा लैरवेदिकेषु परिस्थातुमिच्छन्ति तैः सदह न संवसेत्‌ प्राकाश्यभरूता वे ते तस्करा खख- ग्या Faas HITS |

ॐ, Apne नेराव्यवादकुदकमिथ्याटष्टान्तदेतुभिः,

साम्यन्‌ लेके न जानाति वेद्‌ विद्यान्तरन्तु यत्‌॥ ८॥

ग्रदादौनामिति कर्मणि get) अर्थ wag धनादिकं ख- जोवनम्‌द्य ये यक्तादीन्‌ प्राणिपोडकान्‌ शमयाम उचचा- टखनादिभिनिवारयाम इत्येवं ब्रुवाणा मन्लयन्तपरा इत्ययः | श्रय यं चान्ये टया मिथ्या कषायवामसः कुण्डलिनः शद दिशकलकतकुण्डलधारिणः कापालिनः कपालभिच्तवः | श्रय ये चान्ये दयातकऽनुग्राद्यप्रबलप्रमाणद्गून्यः wafg- कल्पितः Gulag: प्रायादृषटस्यादर्‌ादरणं कचिद्र्टस्य वाद्‌ा- हरण SBM, HUH कलग्रदः प्रतारणं वा, TRA प्रत्य- चता मिष्यायप्रदर्णनं | एतैदीारयं वैदिकेषु वेदाक्तमाक- निरतेषु परिम्धातुं परिपन्थितया स्थातुमिच्छन्ति तैः सद्द न संवसेत्‌, ये च पुवैक्तास्तेश्च न सद संवसेदित्य्थः। तच दतु- are, aa निशितं प्राकाश्यश्रता अपराक्ता एव तस्करा- खाराः परवित्तापद्दारिणः प्रसिद्धाः यावन्त उक्तास्ते च्रख- DI यतः, श्रता व्रेदिकानभिश्रय न्ञानमागमवरुन्धते दति वेदि केवेदाक्तपरुषाथायिभिस्तत्स ङ्गस्याज्य इत्य थः, इत्येवं द्या द।

७ प्रपाठकः || दी पिकासह्ता) २०७

इदस्यतिर्वे शुक्रा WaT स्याभयायासुरेभ्यः छया- येमामविद्यामसूजत्‌ तया शवमशिवमित्युदि शन्त्य- शिवं शिवमिति वेदादश्णस्तरदिंसकधमाभिध्यानम- feafa वदृन्त्यता नैनामभिधीयेतान्यथेषा दन्छेवेषा

गैराक्वादः प्रन्यक्तणणिकविज्ञानाद्यात्मवादः। वेदषिद्यान्तर- fafa वदं feqrmaT aay: uc ॥

ददानो वद्‌ [विधिना area ्रत्तमुरू{मतिदामसाद “gemfas ° gaa wre’ दति। हदप्यतिर्द प्रसिद्धा qaunifea: कदाचित्‌ शक्रा श्ना ग्एुक्ररूपमास्थायमा- Hfagqreaaafafa सस्वन्धः। किमर्थं दन्द्रस्याभयाय सेमाचा- मुरेभ्याऽसुराणएणं wary नाशाय, ्रसुराग्मादयिवन््रं रलि- त{मत्यय॑ः। याऽविद्या हदस्पतिना ष्टा तया शिनं परिणणमे सुखकरमशिवमकन्याणं द्‌ःखमिन्यदभ्रन्ति कथयन्ति ना- feat दति शषः, अशिवमकन्धाणं शिवर्मिति चाददिश्न्तो- त्यन वतते \ तेषा मभिभ्रायमाद, वदेति । वेद्ख्तिपुराणादि- सखूपशास्त्स्य द्िसका या धमः पाषण्डादिष्पस्तस्यामिषध्यानं एनः पुनरनुमन्धानमस्त लाकस्यति शपः। दति वदन्ति मूख उपदिशन्ति। श्रता dat विद्यां धर्मकञ्चुकंर तदि कंनास्ि- HY प्रसायमाणाम{भिधोयेत न प्ठेन प्टणयादेत्य्चः.,. श्रताऽन्यया विपरोतेषा विद्या महतः Saar विघातिनो ख-

(~. र Qec मेच्यपनिषत्‌ | (© प्रपाठकः

रतिमाचं फलमस्या इत्तच्युतस्येव नार म्भणोये्येवं

Ble | , ¦ दूरमेते विपरीते विपुची चपविद्याया च विद्येति राता विद्याभीख्ितिं नचिकेतसं मन्ये नत्वा कामा बहवे लालुपन्ते ॥

~ ~~~ - ~

खूपतेाऽपि वन्ध्येत्रैषा निष्फला । यता रतिमाचं तात्कालिकं फलमस्या न भाविप्रभफलमस्तीत्यथंः | ad पारम्पयक्रमा- गत च्राचारस्तस्मात्‌ Bas BVH यथे ata वा न सुखं सखजात्यपरिग्रदाद्यमयातनागेाचरलाच, तददेदविरद्धागमा- चारनिरतस्यापि इद शिष्टिः परित्यागात्‌ ava चनरकगति- are नारम्मणोयषा quar विद्या इत्येवमखिन्नर्य wre विद्याविद्ययाविरोधं कटश्रुतिरित्यथः। “दूरमेते ° लाल्‌- qa’ दति। याचाविद्याया च विद्या दति ज्ञाता निशिता पण्डितैरेते विद्याविद्ये दूरमत्यन्तं विपरीते विरद स्भावे विरद्ध्‌ विषयत्वात्‌ श्खितिमतिप्रत्यदाविवेत्यथेः। न केवलं ख- रूपता विषयमदादव विरुद्धे अपि तु फलभेद्‌ाद्‌पौत्याड, विषूचो विषृच्या विष्वञ्चनाद्िषृच्या नानागतो विरद्धफले eau: 1 एवं विद्याविद्ययेाः खभावमभिधाय चमा निके तसं प्रत्या, विद्याभोख्ितमिति) विद्येवाभीख्िता यस्य स

प्रपाठकः || दौीपिकासदहिता। २०९.

विद्याच्वाविद्याच्च यस्तदेदाभयं सह |

छविद्यया way तीत्वा विद्ययाषटतमश्रुते ॥

पविद्यायामन्तरे वे्यमानाः

स्वरन्धरा; परिडितम्मन्यमानाः। विद्याभोश्छितस्तं नवचिकतस नवचिकतानामानं तामहं ग्बत्यु- म॑न्ये जानामि यतस्वा त: बेद्वाऽपि मयादत्ताः कामा विषया न लालपन्ते त्व न लेा'पतवन्तः श्रात्म्मोपभागवाज्छापादनेन श्रेयामागादिकच्छट न कतवन्त saw. विद्याविद्ययाभिन्न- फलत्मातचे ईशावास्याध्यायस्य रन्लमृद्‌ादरति ““विद्याञ्चा- विद्याच्च ° विद्ययाग्टतमस्मते' दति। विद्यां दवेश्वरात्मविषयां भवना, श्रविद्यां तद्विपरीतं कमनिष्ठालचणं च, यस्तद्‌भयं सद्धं समचित्य वेद्‌ व्यवघानायवघानाग्यामविद्याविद्ये एकच पर्यवसिते श्रत: क्रमेणेऊपृरूषेणानष्टेये दति यो वेद्‌ उपास्ते तत्परा भवति माऽविद्यया कमनि्ठया wa विदोत्पत्तिप्रति- बन्धकं पापं तोलाऽतिक्रम्य विद्यया श्रपनिषदयाऽग्दतलं aaa प्राप्नोति दति मन्लाच्रयाजना। तया चाविद्या- ऽपि वेदविदिता विद्यापयाशिनो चत्‌ तरेपाद्‌ेयाऽपोत्यतादा- दरणमक्रा तद्विपरीता तु ₹ेयेद, नाममुञचचताऽनधपरम्पराया श्रविच्छेद एव स्यादित्यस्िन्नयं उद्‌ादरणमाद “श्रविद्याया- amt ° यथान्धाः" इति! रविद्या ्रात्मत्लस्फुरणप्रति- बन्धात्सिका तदिपरयेतार्यसाम चोन्यावभासिनो च, तंखामि-

2

२१९० मेन्य॒प्रनिषत्‌। [9 प्रपाठकः |

दन्द्रम्यमाणाः परियन्ति मूढा HUAI नोयमाना यथान्धा ॥ € ॥

"~~~-~-~--~---------- ` --------~-----~-------------------*-------~ ~~~ ~~~ ~------~ ene toca

न्तरऽभ्यन्तरे AANA भुजङ्गतत्चावरणे रज्जुलावभाषनिमित्त वतमाना ये a Her दूति योाजना। मेदव्यान्नाः सद्‌- सदिवेकश्टून्या; ते किं परियन्ति संसारमण्डले परिभ्रमन्ति, नेषां अयःप्राष्याश्ाऽम्तोत्यथैः । किंलक्तणास्त इति तान्‌ विशिनष्टि, वेष्टय मानाः पत्नपग्रएधनक्तेजादिदष्णापाग्भ्रतेः संवे- ष्यमानाः। अनेन तेषां संसारपरिभ्रमणाविच्छदे कारणमुक्तं । तथा च ्रत्यन्तरं कामान्‌ यः कामयते मन्यमानः स काम- भिजायते aa av इति। खयन्धीराः पण्डितम्मन्यमाना दति विशेषणणन्तरं | वयमेव wie धौमन्ता विवेकिनः शास्त कुशला Talla पण्डितं मन्यमाना नतु wan पण्डितास्ते। aaa तेषां सत्सङ्गदै लभ्ये child | पनस्तान्‌ विशिनष्टि, दन्द म्यमाणः कूरिलामनेकरूपां गतिं गच्छन्तः, जरामरणरोा- गादिदुःख्रतेरुपद्रयमाणा दति वा, aaa तेषां पुण्यमागे- प्ररृत्यभावः खवचितः। तेषां मागप्रदशंका afa तादृशा एवेत्यभिमरेत्य Tuma, श्रन्धनेवति। एकनाग्यायिना- SUA नोवमाना देशदेशान्तरः प्रत्यारूषयमाणा यया बद्दवा- ऽन्येऽन्धाः पुरोऽन्धेन सद क्रपकण्टकादिषु पतन्ता महान्तमनथें भाभ्रुवन्धेवं वेद्‌ विरुद्ध विदन्मन्यप्रदभिंतमागंगा श्रपि तेनेव सद निरयप्राये संसारे पतन्तीत्यर्थः॥ <€ ॥

© QUIS: | | etfuarafeat | २१२.

देवःसुरातहवेय श्रात्मकामा ब्रह्मणेाऽन्तिकं प्रया- तास्तस्मे नमस्कृत्वा चुभगवन्‌ वयमात्मकामाः स त्वं ने ब्रृहीत्यतथिरं ध्यान्वाऽमन्यतान्यतात्माने वे तेऽसु- रा अतेऽन्धतममेतेषामृक्तं तदिमे मूढा उपजोवन्त्य-

[व A AT EAL, rel A = Seen een cin seme

इदानीं वेदकविषय सर्वशिष्टमतापरोाघधनायेतिदासमव- तारयति “®arqut दवे ° स्यादिति cli sag श्रसुराश्य देवासुराः, दवै दन्येतिद्धार्थी निपातौ, ये awa: पव देवाश्चासुरास्च A आत्मकामा अत्मन्ञानकामाः सन्ता age: खपितुः प्रजापतेरन्तिकं समोपं प्रयाताः, तस्मै ब्रह्मणे नम्रता WIS भगवन्‌ वयं द्यात्मकामास्वामुपसन्नाः मल- मसहुरुनाऽसभ्ये afe श्रात्मतत्वमिति शेषः। इत्युदुरिति सम्ब- न्धः! जता यत च्रात्मतल्तंन सदसा वक्रमुचितमतश्िर ध्याता विचायामन्यत तत्कालाचितं ama विजज्ञौ कि, ्रन्यतात्माना वे तेऽसुराः, प्रमिद्धा असुरा अन्यतात्मानोऽन्यतायामन्यतव भेदवति देदार्‌ावात्ममतय इत्ययः । श्रयतात्मान इति क्रचित्‌ पाटः सुगमः तथाच देदात्मवादं प्रत्य Hw श्रूयत ‘age दयेषेपनिषत्‌' इति 1 saat श्रतिवचनं। Wat Ts मेद दृष्टयाऽसुरा अताऽन्यतमं देवेभ्य उक्रादत्यन्तमन्यद्‌तेषा- मसुराणामात्मतत्वं म्रजापतिनाक्रमित्यथंः, यद्यपि प्रजा-

पतिना देवानामसुराणां च साधारणमेवात्मतत्वमुक्र तयापि 2४५4

२९२ मेन्युपनिषत्‌ | [ऽ प्रपाठकः

मिषङ्किणस्तयाभिघातिनेाऽन्यताभिशंसिनः सत्यमि- aad पश्यन्तीन्रजालवदित्यतेा यदटेप्रसिदहितं तत्‌ सत्यं यद्वदेपृक्तं तद्विद्वांस उपजीवन्ति तस्माद्राह्मरे नावेदिकमधीयोतायमथंः स्यादिति) १०॥

~~ ~---~-~----~-------- LN TEN A HANNE ~~ -- ----------------~------+ न" ~~~ ~ ~~ ~~~ ~~ > ~ ~~ ~~~ ~~

ख चित्तदाषवशादर सुररन्ययावगतं, ददमेवात्यत्चमस्माकं प्र- जापतिनेाक्तमिति मन्यमानेरिति भावः। तत्‌ श्रासुरमात्म- तत्वमिमे प्रत्यत्ता ददानोन्तना afta मूढा पअरविवेकिन उप- जोवन्ति श्राद्रेण ग्टदीत्वा तिष्टन्ति, अभिस्वङ्किणिऽत्यासक्तास्त- त्पराः सन्त इत्यथः a किलच्णास्तयाभिघातिनः तीर्यतेऽन- यति तरिः संसारसागरातिक्रमणसाघनमात्यतत्वन्नानं, तस्यां साधनत्रेन भवति दति वेद्‌शास्तं ad, तस्याभिदननश्ीलाः वेदमाग॑विदूषका इत्यथः श्ननुताभिशंसिनोा ज्ञानादनज्ञाना- दापि ब्टषावदनशौोलाः। यतस्तेऽनतमेव wafaa पश्यन्ति सत्यमेव पणश्यन्तीत्यय॑ः | WAG सत्येन दशन दृष्टान्तमाद, टद्जासवदिति | ua ud वेद्विरुद्धः सम्प्रदाय TET एवा- सत्यमृलश्चाते यदेदव्वभिदितमुक्तं तल्यं यथाथ तदुपादेय- मत्ययः | Begum तद्व faata: सम्यक्पण्डिता उपजी- वेन्ति श्रादरोण wef, न देतुवादपटुभिरभिदितमित्यथैः | श्रनयाऽऽखस्यायिकयापादवमयमृपदि एति, तस्मादिति! ब्राह्यण- गरदणमृपलचणं, चैवर्णिकोा न कद्‌प्यैदिकं वेदविरुद्धं Fer

© UNIS: | | दीपिकासषश्ितः। २९२

TATA तकखरूपं नभसः देऽन्तभूतस्य यत्‌ परं तेजस्तल्लेधामिहितमममा आदित्ये प्राण waar तत्‌- स्वरूपं नभसः Sarma यदासित्येतदक्षरमनेनैव तदु दुभ्यत्युद यत्युच्छं सत्यजसं ब्रह्मधीयालम्बं वाचवेतत्‌ येज्ञानान॒पायद्धपं च शास्तान्तरमशोयोतेत्ययः। तादृक्‌- शास्तान्तराध्ययने 2 खचयति, अयमथः Wal अ्रयमा- सुरदुशोपात्ताऽवःपातसरूणऽयंः फलं स्यारिति भयादिति वाक्यशषः)९०॥

यद्वेदे पुक्तं॒त्सत्यमिति यदुक्तं aa वेद्‌ एव कथमिति जिज्ञासायां तस्य तत्वं वक्रुमत्तराऽनुवाकेः Wada एतद तरेत | “एतद्ाव तत्छरूपं ° परिमितं तेजः? ` इति। एतद्ापरैतदेव तस्य वेदस्य wed यन्नभरसे ब्रह्याकाशस्य खे ददयसुविरऽन्तश्य- तस्य मध्ये मिद्धस्य, यत्प रमलुष्यमानं तेजः सवावभासकं चेतन्य- खरूपं तत्तेजस्तेधा प्राघधान्यमास्ित्याभिडितम्‌तरं uy HUT श्रादित्ये प्राणे च विभाव्यमानमित्ययः) तया च चदन्नाद्या- त्मनः बद्दिरवभासकं तेजस्तदेव खेऽन्तग्तस्य नभसः पर तेज- स्तदेव च वेदस्य खरूपमित्यृक्तं भवति। तदेवेवंलक्षणं तेजः प्रथममाङ्ारात्मकमासोदित्यदह, wagrafa | यदामित्येतद- at प्रसिद्धमस्ति acagra खेऽन्तग्धतस्य नभमा रूपमभि- व्यक्तं शूपान्तरमित्यथः ¦ कुत एतदित्यत are, श्रनेनति.। एतत्‌ तेजोऽनेनैवेःभित्येवमात्मकेनाचरेण रूपेण तदु दध्यलयु-

RUB मेन्यपनिषत | [< प्रपाठकः।

समीरणे प्रकाश्प्रश्ठेपकोप्ण्यस्थानोयमेतद्नुमस्मेव स- मीरणे नभसि प्रणखयेवेत्करम्य स्कन्धास्कन्धमनुसर- नतवुभ्रं भवति NASA EAA वेदस्याद्यावस्यारूपं जायत दत्ययः। तत उदयति उन्नच्छति अङ्कुर दवान्तनंद्‌रूपप्रण- वाकारं भवति, ततः WATT HITE दव दौंखरेणे- च्दारणएस्थानं प्रा्याच्चररूपमवतिष्ठत दत्यथः। एवमभिव्यक्त- प्रणवाकारब्रह्मतेजोारूपा वेदाऽजसखं नैरन्तय॑ण ब्रद्यघोयालम्बं, विश्चिष्टपाठः कान्दसः, ब्रह्मबुद्धरूपासनात्मिकाया श्रालम्बन- fama: वाशब्दात्‌ ब्रह्मतच्वुद्या लम्बनं चैत्यः । cafe कारिभेदात्‌ वुद्धिढयालम्बनल्विकल्पाथा वा वागन्दः। श्रते वाऽस्यामेवावस्याया मेतत्‌ तेजः प्रणवमा चाकारं सत्‌ समोरणे काष्टगते प्राणे घाषवति सदकारिणि सम्पन्ने सति दतिशेषः। मकां प्र्िपति त्यजति दति प्रकाशप्रत्तेपकः, जटरकद्‌र- चा यद्भिस्तद्येष्ण्यस्थाने भवं प्रकाशप्रपकेष्ण्यस्थानोयं तत्तजा- ऽनप्रसरतोत्युत्तरत्रान्वयः। अनुप्रसरणप्रकारं दृष्टान्तेन सप्ट यति, एतदिति । एतदनुप्रसरणं BARI द्रष्टव्यं, चया धूमो नभसि समरणे वायै वाति सतिप्रणाखयेव yavar शाखया शाखाकारया लेखयेात्कम्याद्धरेशं गत्वा त्तस्य सकन्धासक- न्धमनसरति AMAT EMA GA aI TATA, तुयेतद्र MAA मूलाधारोपयभ्मिमण्डले तच्सछेनाभ्रिना सन्तते ऽभिव्यक्तं चाषवतप्राएवायनाग्नी धम्यमाने तमेव वायम

© प्रपाठकः||] afqarafeat | २१५

ay प्रटेपकेा लवणस्येव घतस्य चैाष्यमिवाभिध्यावु- विस्तृत्तिरिवितदित्यतदादरन्ति। अथ कराद्‌ च्यते वै-

en ee ¬~ +~ --=~---“--~-- ~~~ तण म 9 > ० ~~~ --~~-~~-~~-~-----~------~-- teeta ee nea TT

चापाशधिमवषटभ्य waa नादमःचप्रणवात्मनाविभ्य क्रमेण द्‌- त्कण्टताल्वादिम्घानै;ः प्रसरणावच्छेदैरमिदन्यमानं नानाव- wage नानावेदशखात्मकं भवतीति द्‌ाष्टाज्तिकं ais | एवमेक रूपस्य सै तन्यन्यो तिपोऽनेकरूपवेद्‌ा त्मना प्रसरणे ZUMA प्रररणेनावस्थान्तरं गतस्यापि न स्वभावान्यतं सखरूपविनाभशा वत्येव दृष्टान्तदयमाद, अपु प्रकेपक दति। WaT एव प्रक्तेपकः, यथया लवणस्य पिण्डग्डतस्याष्ष प्रपा न लवणस्वभावदहानिकर्‌स्तद वस्थस्याऽपि लवशरसानपायात्‌, यथा वा FASTA UGG TT न घुतमन्यथयति एवमिद्‌ मपोत्ययैः | sat दृषटान्ताभ्यामयमप्ययेः चितः, यथा जलागन्यपाधि- विगमे लवणघृतये(; एवावन्धा पत्तिः पिण्डाकागेण तथा ब्रह्म तेजसाऽपि कायाभ्भिप्राणमनश्राद्युपाध्यपगमे सखरह्पेण चिद्‌ चनावस्यापत्तिरिति न वेदस्यानित्यलमिलि। ददर्‌ानों सुप्र प्रवोघधवत्‌ इटिति वेद्‌ात्मना वचिद्‌ाविभोवे दृष्टान्तमाद, श्रभिध्यातुविस्तुतिरिवेतदिति। एतदेदरूपेण चरेतन्यप्रसरण- मभिष्यातुरभिष्यानकतः सङ्धन्यमाचरण प्रासाद्‌ादिकायनिमी- तु गोश्वरस् faafafaere दव, श्रयमीोश्रचिरिसतारेा az cau. अचास्मिन्नय उदादरन्ति पएच्छति fre TOA: fa तदाद, श्रय कस्मादिति) उत्तरमाद, यस्मादिति

Rid मेन्यपनिषत। [७ प्रपाठकः |

gat यस्मादूच्चारितमाच रव सवं शरोर विद्यात-

यति तस्मादेमित्यनेनेतदपासीतापरिमितं तेजः। TRAGER याऽयं दक्िणेऽछिण्यवस्थितः। इन्द्राऽयमस्य जायेयं सव्ये चाक्छिण्यवस्िता ॥

~ oe ~ - ~ ~~~ न -- = त-न = = RN cee ~ ~~ ~

यस्माद्‌खारितमातच एवायं वेदः प्रणवात्मा ad शरोर जगदित्येतत्‌ विद्यातयति प्रकाशयति तस्माचेद्यत दरति az उच्यत द्रति याजना | यस्माह्रृतपिण्डवद्नोग्डतवेद्‌7वस्था प्रण वात्मकमिदं ब्रह्मासोत्‌ तस्मादेमित्यनेनेतदपरिमितं ब्रह्म तेज उपासोत WaT TY ध्यायोतेत्ययः। एतदुक्तं भवति सवेवेदथावलस्वननिवन्धना fe सवं कामाः परूषाथ- wal: प्रसिद्धाः, ते सव प्रणवालम्बनं Ay ध्यायता भवन्ति प्रणवस्य सववेद्‌ात्मकलवाद्रद्मणएख सवाधात्मकलात्‌ सवपुरुषा- थंरूपत्वाच्ंति । वेदोद्मस्यानन्तरं निरूपणात्‌ तदयप्रकाशकाः Bat मनः: कायाग्िमादन्तोत्यादय एवाच यद्यपि faaw- fag युक्रास्तयापि ऽमित्यनेनेतदुएएसोतेति परस्य तेजस उपासनविधानादुपास्यस्य तजसा विश्रषावन्धावस्थानं aa मध्य VEY इत्यादयः AAT उपात्ताः। ATA WIT: WHIT चेति परत्र afaward: श्चारकैरेकवाक्यता areati तथा च यथापाटक्रममिद व्याख्यानेऽप्य्॑क्रमेरेवा्थसङ्तिर्द्रष्टव्या। “"पुरुषश्वाक्तषषा ° faut wal’ इति । याऽयं द्‌ चिणेऽकिण्छव- खितञ्चाचषः पुरूषः प्रसिद्धा दरष्टा Bala: ITHAT:, या

७ प्रपाठकः | | a frararear | २१९

समागमस्तयारेव हदयःन्तर्गते UT | तेजस्त्लाहितस्याच पिण्ड रखवाभयेस्तयाः।

य CG exceed: © SRS Ne en व 8

दवता सव्ये वामेऽकतिष्छवस्िता इवमय्येन्रसख जाया पन्नीति याजना; उक्तञ्च SUITS (न्धा वेनाम याऽयं zfa- णेऽचन्‌ पुरुषस्तं वा एतमिन्धः६ सन्तमिन्द दृत्यानकते परासेण' (ace) दति। अय यदुः मेऽक्तिि परुषरूपमेषास्य पल विरार्‌' (श्र) दूति 4 दयमनयाजोाग्रदवस्थोक्ता खश्रमाद, समागमम दृति wear Gir छिद्र नाडीजालसनाठते तयारि- SRT समागम एकस्थानेऽवसम्धानं मिथ्ने।भाव इत्ययः । तयारन्तहंदयाकारशे सुघ्यास्तेजस्तजनं जीवनमस्ति या- वत्‌, तद्यक्ञोडितस्य पिण्डः परिणामस्तद्‌भयोास्तयार नमित्य्थः। तथा च हृदद्‌ारण्यके तयोरेष sara य एषोाऽन्तर्दय अकागराऽयेनयेारेतदनं य एषाऽन्तहदयं लादितपिण्डाऽचे- नयागरेतत्‌ प्रावरणं यदेतद्‌न्तद्ंद्य जालकमिवः दरति यदन्नं पानञ्च पयुज्छते प्राििभिस्तदैदयंणाग्निना पच्यमानं waa ध्यमाणिष्ठमागतामापद्यते, aa eT भागः पुरिषम्‌ चादि- eur बद्िगच्छति, मध्यमम्तु नाडोदारा सवं WAT रस लोदित्मांसादिरूपंण परिणम्याऽनप्रविगरति, श्रणिष्टस्तु मन- श्रादौनुपचिनाति। aa यो मध्यमा रसभागः स लाहितपिण्ड इत्युच्यते ae शरौरख्थितिदेतुलात्‌, तयोस्तदन्नमिति. a- WAM: | इदानों तयाः सच्चरणमार्गमाद, ददयादिति।या

५

a G

= मन्युपनिषत्‌ | [७ प्रपरठकः

हृद्‌ याद्‌ायतो तावच्चक्षुष्यस्मिन्‌ प्रतिशिता |

सारणी सा तयानोाडी दयेारेका दिधा सतो ॥ .“ मनः कायाभ्रिमाहन्ति स प्रेरयति मारुतं,

मारुतस्तूरसि चरन्मन्द्रं जनयति स्वरं ॥

नाडी ददयान्निगता तावद्‌ायतो Tet यावच्लुर तेाऽस्मिंशचक्ल- षि प्रतिष्ठिता, सरताऽस्यामिन्धन्राण्याविति at सारयत्येताविति वा सारणे नाम नाडो सञ्चरणमार्गभ्चता एकापिसती aare- या; सव्यद चिणाच्तिप्रापकत्वात्‌ दिघाच्यते दत्यथेः, “त्रथेनयोार- षा खलिः सश्चुरणणे येषा ezargEr नाद्यचरति' (ददा) दति Wat । एवमनयेाजाग्रल्छप्रावस्थातत्छच्चरणएमागा SAT) TATA) सुत्घिप्राप्निक्रमणावस्थाचयातोतं qs पदमेक- रसं तत्तमनयेव॑क्तव्ं तदिदाथादुक्रमेवेति मिद्धवत्कत्य प्रतं वेद्‌ाविभावविषयं क्लाकजातम॒दादरति “मनः ° एवमाङ्कः' afa\ उद्वद्धायेवासनतयात्मविवक्तानुग्दोतया वद्या नियुक्त मनः कायां शरौरस्यितमूग्ररूपम्मिमादन्ति प्रबोधयति, स काया्िमारुतं वायु प्राणाख्यं प्रेरयति व्यापारयति घोाषव- न्तमापादयतीत्यथः। मारूतस्छरसि चरन्‌ सञ्चरन्‌ मन्द्रं खर ae जनयति, ततः खजाश्भियोगात्‌ निर्मन्धनकाष्टं खज दत्य च्यते, खजस्यानयेना्िना यागाद्धुदि SUIT सम्प्रयुक्त सम्यगालाडितं तन्मारुतखरूपं मनोाटत्यपरक्त प्रयममणेः

% प्रपाठकः | | efrnrafeet | २९६

खजात्रियोगाङदि सम्पुयुक्त- मेद्य णुिर णः HUT | fagTaen quay विद्धि विनिगेतं aTaTaHaAaATE: |

GAA RAIMA RAS PAA ्रणगेव ARGUAAT जातः सः, पनः awa we दिरणर्दिगुणितं, पनजिं्काग्रदेभे गतं अणक fanfwe विद्धि। एवं fafaad क्रमेणाभिवयक्तं ad- जातं, Men सवंपद्‌ वाक्यानां धानिग्धतगाङ्र यात्मविद इत्य a1 दि सम्पयक्रमणे aufetuitia यदि पाठस्तदा हदि सम्प्रय॒क्रमण तता दयणादिरणवित्यादि arm ददनों सवे starry विद्धम््मरशंसामिषेशोपमंदरति “न पश्चन्‌ ° सर्वशः" दति) एतस्मिन्‌ शास्तेयत्‌ तत्वं शब्दब्रह्मणः परस्य च ब्रह्मणिाऽनेकविधमपपादितं तद्ययेाक्रविधिनापायापेयभावेन पश्यन्‌ स्वानभवमापादयन्‌ at भवति म wal संसारं पन- न॑ पश्यति = रागं पश्यति afd न पणश्यतोत्यथंः। उत श्रपि दुःखतां दु: खमित्येतत्‌ ्रधिमपि न पश्यतोत्ययः। देददय- सम्बन्धामावान्नाचियाधिप्ररङ्गा जन्म्रग्त्य॒जर्‌ादिप्रषङ्घा वास्य सम्भवेदित्य्थः। fe यस्मात पश्यन्‌ ज्ञानो सवं पश्यति aa माधिव्याष्यास्यदं विषयलेनानभवति न सखधमम॑लेनत्यथः | यद्रा पश्यन्‌ fe ज्ञानी सवं सवात्मकं ag पश्यति, aa:

gay. सदात्मना स्वं ब्र्याभ्नाति wea Wadler: | aa 2 G2

२२२ मेच्यपनिषत्‌। [७ प्रपाठकः

इति मेद्युपनिपदि सप्तमः प्रपाठकः ॥ ॥ सम्पणाऽयं ग्रन्धः ॥

~. --~- ---~-.~--~--~------- ~~~ --~--" ----------~------- ~~ „~ -----~

त्मनः पूर्णस्य ब्रह्मात्मना देतोभावा नानालं मायिकं न पर- मार्थमित्यर्यः | ware उपनिषत्समाष्यर्यः io ॥

दलि श्रीमत्परमदसपरित्राजकाचायं ओ्रोरामतो्थविरचि- तायां मेच्युपनिषटौपिकायां सप्तमः प्रपाटकः FATA: I

नमस्तस्मै भगवते रामायाकुण्ठमेधसे, येनान्तहंद यस्येन नद्यमानोा विचेष्टे ॥ विचारयाम्यदं नित्यं वेदतच्वाथंमाद्‌रात्‌। येषामनुग्दात्‌ तेभ्यो RATS नमः गतं ॥ (> ९ किर \ e = ¢ 4 मेचीशाखापनिषदर्‌ं रौोपिकयं मदत्मनां। श्रन्तवस्ववभासायश्धयाद्‌ाकन्दुतारकं॥

lol) सम्पणः tol a

सवापनिषद धानुग्‌ तिप्रकाश्यीय- दशमाऽध्यायः |

[णी

सैवायणोयनान्नी या शाखा रू AAG AAT |

तेषां शाकायन्यमृूनिवाधयामाख श्छपतिं\९॥ SEU: स्वस्य राज्ये पत्रं sary निगतः।

वने मदन्तपस्तघ्चा पिद्याथं मुनिमायचै॥२॥ MITT शरर्‌ं FATT यायात्‌ ततः परा, ज्ञास्याम्यात्मानमात्मन्ना मनिमां वाघयिव्यति॥द॥ दृत्यभिप्रेत्य साष्राङ्गं म्रणिपत्य afa fea: |

aula वर्मित्युक्ता तवानात्मवेद्नं॥ 8 ॥

राज्ञां भागप्रघानानामात्मज्ञानं TTA

aay कामानित्य॒क्रः स मनेः पाद्मय्दीत्‌॥५॥ पादं स्वमूद्येवस्थाप्य BAI प्रकाशयन्‌ |

आधारे करणे दाषानकाचद्धक्रभेग्ययेाः ॥ ६ ॥ मागाधिकरणं देदस्तस्य दाषा दमे स्फुटाः । अस्थिचमस्तायमज्जामांसप्रएक्रादयाऽखिलाः॥ © Il बोभत्साकारणष्वेषु ASA मुज्यते कथं। . विय्‌पणेखाते aq: सन्‌ YR कोाऽपिन afgarn cy

९२४

च्सनुभ्तिप्रकाशः |

परा त्वविद्ययाऽऽच्छन्रद्‌ेषेाऽदं सुक्तवांस्ततः।

बाला विमूढा यत््कि्िदद्याद्विष्टादिकं यया॥< i मागाधिकरणे Frat wareat भोगसाधनं । faasfa बद्व शषा वतन्ते fe निरन्तर ge ii कामक्रासी लाभमेादा विषादेव्याभयाद्‌यः।

ये सन्त गर स्तचित्ते मागिनः किं सुखं भवेत्‌ ॥ ९१॥ श्रूयन्तां भेक्तदाषाख भोक्तारो FEAT AAT: | देदाभिमानिनो Wal उत्तमाधममध्यमाः tz Il दरिद्रा अघमा: ज्ञेया मध्यमाश्चुक्रवर्तिनः | गन्धवाद्या उत्तमा स्यस्ते सवेऽपि क्षयिष्णवः ॥९२॥ उत्पन्न्वंसिना Gea स्देशमशकादयः।

तथैव सवै भाक्ता वियन्ते स्वायुषः क्षये ॥९४॥ भाक्ता नियते किन्त देड एवेति TET) देदस्थस्यैव भाक्तत्वं तन्नष्टेदपुषा TE ॥९५ ॥ दरिद्राणणं VMSA: AMAIA न सन्यथ। सुदयन्नप्रमखानां ते विद्यन्ते चक्रवतिनं ॥ ९६ i

दति चेत्‌ सन्त्‌ सवेषां मिषतामेव aa: |

fanaa चक्रवत तां सन्त्यज्य Hedy थ्ियं॥९७॥ अन्तघानादिशक्रिश्च गन्ववादिषु विद्यते।

विद्यतां नाम BGA तषां शास्तेषु कथ्यते 1 ve 1

भोनरणां नगराणां का भागः स्वान्त चिन्तखा ।

शयाना भुवि at कञिन्रमूुधनमिच्छति॥ ९९. ॥ \

अनुभूति प्रकाशः

fawaet भोक्रदोषा मेाग्येऽपि श्रुयतामयं। असिगियादिकं सवं नशर किमृततरत्‌।॥ २०॥ दोषान्‌ VET WARN: संसारो नश्चतौति चेत्‌ । न, भागेराथितस्यास्य खंसाराटृत्तिद्शनात्‌ । RY WARS कतं कमं कुता जन्ममद्‌द्‌ातिने। अन्धकरपस्यिता भेक care संखतिखितः॥२२॥ संसारकूपे पतितमस्मम'दुद्ध्‌त्‌मदंसि।

aaa गलिरभ्ाकमन्या काऽपि न विद्यते es yy राज्ञोऽस्य तोव्रवेराग्धात्‌ दृष्टा मृष्टाधिक्रारितां। तमद छतरुत्यसवमात्मज्ञाऽसि न संशयः २४॥ यज्ञदानादि aay ते जातं विविदिषोद्यात्‌। सफलं न पुनः कमं कतव्यं तेऽ विद्यते । २५॥ विषयासक्रिरेवास्य ज्ञानस्य प्रतिवन्धिका।

एषा त॒ नास्तिते ज्ञानं दस्तप्राप्तमिव fea ti ९६ 1 मंमारद्ेयतां वृद्धा त्यक्तं तस्मिलशषतः। याऽवरश्ष्ो भाति माऽयमेवात्मेत्यवगच्छ भाः। २७॥। अवशिष्टा य ्रात्माऽसावदमित्येव गम्यते।

मतभेद्‌ाद दम्ब॒द्धिवंह्व्वस्यच का भवेत्‌। ९८ ॥ fe: कता च साक्तोति चया वाडिभिरोरिताः। श्रात्प्रानस्तेषु कतमे भवताऽभिमता azure ॥ मा च्यात्माऽभिमता नान्यो तचाद्‌षासवयेरिता;।

२२५

संसारान्तःपातिनेा at न तचारात्मताचिता। ३० |

^ it

२२६ अनभतिप्रकाग्राः |

चाक्तषव्यवद्ागेऽस्य भासकत्वेन साक्िता।

विवेक्तुं शक्यते तस्माद ETT समृच्यते ॥ ad ii देदमध्येऽस्ति इत्यदां नाडोचतमधेामृखं | नाद्यस्वद्धमघ्येतं ददं व्याप्य व्यवस्थिताः ।) 82 11 अरद्द्धारोाऽच fem: कता भोक्ता दि faa | मनाऽन्तःकेरणं fear हदि art बद्धित्रंजेत्‌ ॥ २२ ॥; र ग्मिवत्प्रखता ठत्तिनाद्याश्राव्यक्तिगालकं,

अखतन्ला बद्िख॒च्तरि येण सद व्रजेत्‌ \ २४ ॥

ट त्यवच्छिन्नचेतन्ये घटाकाशवद्‌ेतया |

owt ae बहिगला तचान्नानं ATA BATA ga AP MMAAMARTIAT BATT |

वाद्यं जगत्‌ ATH तया दत्याऽपसायते। ६ ।! वर्सिनिष्टा चया दीपस्लमा नाशयते तया |

dai टृत्तिनिष्टं यत्‌ ATHTAG नाशकं॥२७॥

uy दनिष्टचेतन्यपद्‌ायाऽच््ा वद्दिर्मतः |

व्याप्नुवन्‌ निखिलं aa व्यया aratfa काञ्चन i ae i मरतिकरुलात्‌ तु विषयाद्याव्ययासा तुमाग्सो।

न चैतन्यगतेत्येवमाचायाः स्यष्टमन्नवन्‌ ।। ३५ ॥

ea यदि भवेदात्मा कः सात्तौ दुःखिनो waa | दुःखिनः सारता नेवं साक्षिणा दुःखिता qari eet नते स्यादिक्रियां दुःखी साक्षिता का विकारिणः। धोविक्रियासदस्ताणां माच्छयताऽदमविक्रयः।। ve i

ष्मनुभूतिप्रकाशः।

य: areal चित्पद्‌ाथीाऽरी Marat तस्छ जीवता) दद्धारेण टादाव्छभ्वान्त्येव परिकल्पिता i ४२ ti qiufaal stead जीवस्य जद्भुखहूपतां | qiwarala मोाऽ्वात्या wa रूपेण तिष्ठति 82 ti TASER Sat wa: HAGA: पुरा | विवेचितः स्थुलदेदादौषदव प्रसोद्‌ति।1 ४४ ॥ ऋद्ङ्ारारद्रिविक्रखंत्‌ तदा सम्यक प्रसोदति। sifuagrarmaraa, न चिन्मातेऽस्ति किञ्चन i ४५। एष साठी Baa! द्‌ददयसमत्ितः।

शरास्तसिद्धं at ag aifa: भराग्नाति वाक्यतः) ve ui

मन्ताऽन्यद्भद्य परमं खप्रकाशमिति wa: 1 युरासोत्‌ तच्नमस्यादि वाक्येनासे निवतते।। ४७॥।

अब्रह्मलभ्रमापासे च्यातिःप्रात्निरितोयते।

तताऽयं ब्रह्मण खेन रूपेण व्यवतिष्ठते iss ॥

एवं व्यवस्थिते येाऽसावात्साऽनुभवगाचरः।

स एव म्टतिभोत्यादिरदितंत्ह्य नेतरत्‌ ।} ४ ॥

श्रवणं मननं ध्यानं विद्यायाः जाघनचरय।

gaia संशया भराज्तिरित्येतेषां निवतकं 1 ५.० 4

गरूपद्‌शञ्रवणाद्‌ ज्ञानं विनिवतते।

उपपन्तिपरामणशात्‌ संग्रयानां निवलतेनं।। ५९१. निरन्तरध्यानतस्तु नश्यति भान्तिवामना।

ग्जंम्ते अवशं जातं मनन कुर्‌ GAA we

, ty 11

tad

२२७

|

२२८

ष्पमनभ्यूतिप्रकाण्रः।

WAG सम्पराये वा aw al संशयो waa | उदितेऽनदिते वेति दामः शास्तादिकच्पितः। ५२॥, न तथा ब्रह्य विज्ञेयं सवापनिषदौोरणात्‌।

न प्रमाखे संग्याऽतः समस्पररायऽपि नासत्यसेा | ५४॥ श्ाखाप्रवतेका BAT मद्यमाद नचापरः।

साऽपि किञ्चिदुपाख्यानमुद्‌ात्य समाज्वोत्‌\ ५५ ॥ त्वस्य संगयेाऽपेति तद्‌ाख्यानमिदं yu |

मुनयो वालखिल्या ये ते प्रजापतिमन्रुवन्‌ ॥ ४६ i च्रचतनं शरीर तत्‌ कन चेतनवत्छतं।

प्रेरको वास्य का PVA: प्रत्यत्रयोदमे । ५.७॥ वेदानाम॒न्तर्‌ भागे श्रूयते WITHA: |

स करोल्युभयं तस्य aaa BINA ५य्॥ च्रक्नानमिश्रणाभावाच्छद्धः पापविवजनात्‌।

पता रूपेण नान्ना च PARISH MAMA we ॥ प्रान्तः क्राघदटिराद्दित्यादप्रासाऽचष्टकलतः। दैशत्वापाधिरादित्यादनीशात्मा खता भवेत्‌ ।॥६०॥ कायापाधिरयं जीवः कारणापाधिरौशखरः। कार्कारणतां feat पृणंबेघाऽवशिव्यते 11 ६२ ॥ देशात्‌ कालादस्ठतख परिच्छेदविवजेनात्‌। च्रनन्ताऽपक्तयाभावादकचय्याऽचलनात्‌ स्थिरः ।। ६२॥ नित्यस्फुत्या शाश्वतेाऽयमजेा जन््ादि वजंनात्‌। aval न पराघोनः wafeaja fafa ६३॥

waa far are:

मद्दिमाऽऽखर्यरूपलग्द खण्डेकर सात्मतः | अरधागान्तरराद्ित्यात्‌ स्थितिरजापचयते॥द४॥ अनिच्छ स्येद्शस्येतट्‌ दइनिवंदणं Hey |

दति चेत सखांशरूपेण देदेऽवस्थाय निवत्‌ ॥ ey i स एवाक्ता देदमाक्तौ विदद्धिरनश्धयते।

नेतरैः खच्मरूपाऽयमिद्धि याविषयततः ।) ६६ ॥ पूण॑वात्‌ पुरूषाख्छाऽना देहे खांग्रेन वतते | बद्धिपूवै यथा सुप्तः खेच्छया प्रतिवुष्यते। ६७ i SMT WEY मध्यरात्रे च बध्यते।

स्वेच्छया परमःत्यापि aaraiva वतंतां ।। ६८॥, nfaze तु चिन्म्ाचा घटाकाश za fea: |

zu afaaat जानन्‌ aan दति wad ६< 1 मद्धःन्ाध्यवसायाभिमानेरेषाऽन्‌मोयतां ।

सर्वर सेरूपेतत्रात्‌ सङ्कन्पाद्यस्य सम्भवेत्‌ ॥ Oe | तेनावच्छिनचेतन्यरूपणेदं वपस्तया ,

चेतनोकत्य कायषु प्रेयतेऽगर्यया रयः ।। ७९ ॥ रखण्डेकरसस्यांगा नेति चेच्छरयतामिद्‌ | अदणडेकरमात्मैव माययेश्वरताममात्‌।। ७२॥ मायाया रनुतवेन नाखण्डलवं निरुध्यते |

मायायां खच्छरूपायामात्मासे प्रतिविम्बति ॥ ७२॥ तदुपाधिक ईशाऽ्छत्सु्टः प्रागेक एव सः |

ता नारसततैकाकी राजामात्यादिकोा यथा। ७४1 `

४

अनुभूतिप्रकाश |

दयुतक्रोडामिवेगोऽमा रुष्टिक्रोडा मवैक्तत | प्रव्यान्तरमपाद्‌ानमदृष्ा स्व्चारयत्‌॥ ७५ 1 ब्ध Wawa प्रजारूपीति चिन्तयन्‌ । देदानषटजत Waly पाषाएप्रतिमा दूवे। ७६॥ खयमेव यया wy गरिनद्यादिरूपतः।

afaal UIA! Hla बद्धरूपतः | O91 ज्ञानक्रियाशक्रिहीना Set: क्रोडाथंमक्तमाः। द्त्यालाच्य क्रियाशक्तिः प्राणा श्चलाऽन्तराविग्रत्‌।। ot 1 श्यामाघधागत्यन्नसाम्येद्नारादिव्यात्चिशिद्धये।

पञ्चघा यभजत्‌ प्राणं प्राणोपाधिक ईर्‌; ॥ ७९ | उपा खन्तयामसंज्ञा AUT St सोमयाजिनः

नियतो तदद्‌च्छरासनिःखामै प्राणिनामपि। ८० 1 STEHT: खरस्ताभ्यां पयायेण दृतिदवात्‌।

वद्धि ज्वालयते यदव्नाठरोा ज्वाखखतेऽनलः।। ८९ 1

निश्वास च्छाससंरीप् YR पाचयतेऽनगलः दशस्य जाटराद्रिलाकारोा भगवतेरितः।) ८९॥ "अरं वैश्वानरो war प्राणिनां देदमाभितः। प्राणापानसमायक्तः पचाम्यन्नं Wass’ use i aw पिधाय Sry श्टणाल्यन्तः सजाठरात्‌। aR AGT AWW नेनं चोषं werfa feu cy i TMA: पञ्चविधः प्राणे ल्िङ्गाभिधं वपुः |

प्रणापाभिकं चिद्रणा ज्ञानश्रत्यापि य॒न्यते।॥ Sy

सन॒भूतिप्रकाशः।

adi मनामयो Wal सत्यसङ्कन्यतां बजेत्‌ |

यत्‌ ARMA जोवस्तत्‌ करोत्येव सवथा ॥ ८६ ॥ हदि स्थितेऽमे शब्दादोन्‌ qase विषयानिति। सङः र्पयाक्षाणि wet ay Fs विषयान्‌ सदा॥ oo | ददा रथः पञ्च दयास्तस्य कमद्धियाणि दि। ज्ञानद्धियाणि यानिसखस्तानि बन्धनरज्जुवत्‌। रस ॥ मनोऽ सारथिः सर्वैरवच्छिन्ररतां waa

Fatal चेतनं TY कवा प्रेरयते AIT |) ८९ ॥। AQUA BAT द्‌राऽचेतना न प्रदरतते।

चिदशस्य प्रेरकलं AAA भगवान्‌ स्फटं॥ ^° ॥\ "ममेव जोवलाकं Parad: सनाननः। मन:षष्ानोद्धियाणि प्रकृतिस्थानि wefan वच्किन्नरखिद्‌ात्मामोा खता नेच्छति किञ्चन।

न मुद्ध सुखदुःखे च तस्मिन्‌ नारोप्यतेऽखिलं ॥ ८२ ॥ सवष्वपि शरीरेषु भाति तद्धमवानिव।

न तिष्ठति खतस्लेषु नापि तद्धूमसंखतः।॥ ९३ ॥ ज्ञानन््रियेनं दृश्छाऽयं गादयः safes च। खंरूपमे छया व्यक्ता वेदान्तेरववुध्यते 1 ९४ ॥। निममलात्‌ सवेगाऽपि शरीरेषु च तिष्ठति | श्रकताप्यनभिन्ञेस्तु कतवासेा विभाव्यते wey i वेदानामृत्तरे भागे रत्यादि ग्रन्यवर्णितं।

आत्मना वास्तवं रूपं कटं are विद्यते nce i

२२१

२३२ च्यनुभृदिप्रकाशः |

म संवापनिषद्सिद्ध एष इदयुपलभ्यते।

we: स्थिरेऽचले नास्य कमलेपोाऽस्ति कश्चन ।॥ < ७॥ ्रव्यग्रा निस्पृदस्दष्णोमदासोन दव faa: |

स्वस्या विकेपरार्ित्यादित्यात्मानं waa yes i ईैदृगाऽप्ज्ञदृष्छाऽसा सल्वादिगणधारिणण।

मायापरेन सञ्छन्ना भुञ्नान दव GWA lice 1 दूत्यं वोधितवानेष वालखिल्यान्‌ प्रजापतिः)

avd बुद्धाय पप्रच्छुः कः संसारौतिते गर्‌ ॥ ९००॥ यतां परमान्मोक्रस्तस्प्रादन्याऽस्ति कखन । warren निरुष्टाऽयं पृण्ठपापफलयुतः ॥ ९०९॥ विप्रचचादिमरद्धानिं खवरादादिकामपि। अरसद्यानिमवाप्नाति WTR जन्म चेत्‌ तदा ।॥९०२॥ अन्यच जन्म चेत्‌ तदि पण्येन waa |

पापेन नरकं दद्दैरभिभ्रतः परिभ्रमेत्‌ ॥ ९०२ ॥ मानावमानौ Warar दन्दानोत्यादिकानि दि।

सा भ्रतात्यादितः साऽय विस्यष्टममिघीयते।। ९०९४ i छपञ्चीकछतम्तेयन्जातं खच्छवपद्दिं तत्‌।

ae: पञ्चीरतेजातं यत्‌ तत्‌ स्थलमिदं वपः । ९०५ ॥ ज्ञानाक्ताणं क्रियात्ताणां वायूनां पञ्चकचयं | मनोऽदद्धार इत्येवं लिङ्ग सप्रदशात्मरकं। ९०६ i अरदङ्ार भतिकं यद्धैतन्यं प्रतिविग्वितं। anatase वचिदिम्बं निरलंपं aA Gea ९०७॥

अन्‌भृतिप्रकाशः | २३३

MATT प्ररुतेजादेगलेरषोाऽभिन्ठियते।

तमे गृणाभिभ्रतवात्‌ BMS AY AIT Les it afystaaar ay श्तात्यन्यपि Taga

पद्मपत्रे नोर विन्दुरद्िषटो aad वथा ।॥ ९०८ iy ईदुशाऽपोश्वरो मायायुक्तः सन्‌ प्रेरयत्यमूं ग्तात्मानं सश्धतात्सा बिविनक्रतौग्ररं न तं॥१९९० ii सदभषयिकैः सत्वगगोद्रुतैः wala ।

उद्रकं रजम. साऽय कखपीक्रियते उरं ॥ ९१९ ॥ aga मतिचाञ्चन्छात्‌ लप्यत द्यखिलात्‌ फलात्‌।

॥ „प

रूपिं प्रक्रम्य तां त्यक्ता तपः HIATT: ॥ १५९२ ॥ तत्तत्फले सस्यदलाद्‌ यथा नाप्रेत्यमेा फलं, ACHITT बद्धः स्यात्‌ जालेन विदगा यथा ॥ १९३॥ संसारभ्रमणं तस्य प्राक्तं शाखान्तग्ष्वपि। करणएम्रेरकः कता भ्चतात्मा संमरत्ययं॥ ९१४ ॥ चेतन्येन टि gua मोाऽन्तवयाप्रस्ततशचिति। भान्त्यारापेण संसारस्तजासा न तु वास्तवः WLUW ॥ द्षछटान्ताऽचाऽ्चिना Bret चादपिण्डाऽमिधोयते। तक्नलोादं BATT दतं THAN भवेत्‌ ॥ १९६ ॥ aegit चिदाभासे शतात्मा atfautfaa: | दन्यमानो we: सत्वादिभिर्वधविधेो भवेत्‌ ॥ Ayes | यज्जन्म यानिलक्ताणां भवेत्‌ चतुरशोतिषु |

asad FRAT भाषे सेदं दाचकुटारवत्‌॥ ९९८ ॥

+}

aa

Wa nfaqarye. |

KAT यद्या चक्र तथा मायाविना गणाः) amiga: प्रेरिताः स्वस्ते जन्मान्यनेकघा ॥ ९१९ । STS र्डरघातेन नाद्मवाघस्तया ae: WAT TIR ITS मालिण ATRIITT Il ९२० ॥ UHHS CT नरका भवेत्‌ भ्टतात्मना ATA | मयनाद्रूत्यादिदोाषाः प्रसिद्धा एव sfeat ॥१२९१॥ दद दषा यथा चित्ते द्‌ाषास्तददनेकशः। सम्मादाद्यास्ताममाः स्यस्तृष्णाद्या राजसा मताः ॥ ९२२॥ Wala ते: एरितः संस्तेद्तेस्तामसराजमेः | क्ममभिनङ्धा देदानवाप्नाति GTA: RZ ॥

yar संसारिणं वालखिल्या विस्मयमाययुः |

संसारस्य प्रतोकारं पप्रच्छमुनयः YA UB il फाम्रद्भूतात्मता येन fecraa तु fad

तमुपायं गुरा ब्रूरीत्युक्तः सन्‌ गररूक्तवान्‌॥ ९२५ ॥ नदुम्धादिकदृष्टान्तैः संसारस्यायनिषठतां |

मिथ्यात्वं च विनिखित्य ब्रजेत्‌ ज्ञानाधिकारितां ॥ ९२६ ॥ या वदनादिता विद्यासा शतात्यप्रतिक्रिया।

aa यागः स्तुतिवेघयखेक्तं वद्‌ चतुष्टयं ॥१२७॥ खाश्रमाचितधमा यः म एवास्य तपा भवेत्‌ | शान्ताः स्वभा दद्रप्ाद्धासतेन तामसराजसाः॥ ९२८ ॥ तच्छान्तेा TIE: स्यात्‌ स्वेनैकाग्रता fra | TASHA AMIGA मुक्ता A PITA | we ॥

अनुभृतिप्रकाशः | २२५.

निरिन्धनाभ्भिवत्‌ चित्तं ष्राग्येदयागेन कारणे। संस्कारभाचगरेपत्वात्‌ न धोः Pad Avia ॥९२० ॥ तदानीं जोवदेतन्यं ब्रह्मण्येको भवेद्यथा |

जले जलं वद्धिरग्रै atfa व्याम स्थितं तया irri शरदैतमनभ्यास्मिन्‌ समाध व्युल्यितः पुनः ।

स्तुवन्‌ सवात्मतां तस्य नद्धमणाऽनुसूपरत्‌ सद्‌ा WW ॥ gar मुनिय॑यारक्ोषौत्‌ लवं ब्रह्मेत्यादिना तथा, स्तुवन्नपनदेद्रेततासनां 'चरमाथितां॥९२३॥

या गाद्‌द्ैतविज्ञाने वासनायाञ्ु सङ्ख्ये,

सन्त्यज्य जोवताश्नान्ति परमःत्मलमान्नुयात्‌॥ ९२४ ॥ सा आान्तिस्तमसा जन्या तमस्वाितमात्मनि। पगमात्मलमाद्त्य कल्पयेत्‌ जोवताभ्रमं॥९२१ ॥ यद्‌ावरकमन्ञानमात्माऽम्मिन्‌ प्रतिविम्बति।

Sav: प्रतिविम्बाऽमा ख्च्यादीनां प्रवतंकः।॥ ९३६ i यदज्ञानं विक्रियते भवत्येष तमेःगणणः।

gwar जगदिदं तम एवाभवत्‌ पुरा| १३७ ॥ Sia प्रेरितं तत्‌ स्याद्रजा जलतरङ्गवत्‌।

रजेऽऽपि प्रेरितं तद्त्‌ Waa गद्य" yas समष्िरूपेाऽचद्ारः सत्वात्‌ सारः FAFA: | विद्धिम्बप्रतिविम्बाभ्यां य॒क्ताऽमेा चेतना भवेत्‌| ९२८ ॥ ufaze व्धष्टिरूपः सेचज्ञत्ेन लिति |

7 => गुगचयमित्ति पाठान्तर | 4

rad अनभुतिप्रकाशः |

सदुः न्याऽध्यवसायश्च SS तत्सत्तसाघधकः।। १५४०}; दिरष्यगभा वेदेषु समष्टिव्यष्टि पधुक्‌।

श्रयते यः स चात्मा प्रजापतिरिद्दितः।। ९४१ ॥ तस्य अ्टास्तया देदाः खष्टयन्तस्ितिरतवः |

बरह्मा रुद्रो विष्णरिति गृणचयसमङ्गताः ॥ ९४२ ॥

या यत्‌ जति लोकेऽस्मिन्‌ ब्रह्मा तत्राभिमन्यते। नाशाभिमानी Meise विष्णः स्थित्यभिमानवान्‌ ॥ (yeh प्रजापतिस्तिघा war श्रयाऽपि बृधाऽभवत्‌ | वसुर्रादित्यमदैभिरिनद्यादिमेदतः।॥१४४॥ ्रात्यमन्यध्यारोप एवं प्रोक्ता Brarfafafaa: | HMA प्रविष्टः WIZ ।। ९४१५ ॥ दृत्यं विवेचितख्वात्मा भाव्याधिक्येन पालकः | नाधिष्टानं विना किञ्चिदारोष्यं वाध्यते कचित्‌ ieee ॥ श्रारापितसख सवस्याधिष्ानं त्वमी च्छते | तस्मादन्तय॑द्िश्चात्या faa: स्तवु वस्तुषु | ९४७ ॥ प्रजापतिवालखिच्यान्‌ मुनौनेवमवबुधत्‌ |

श्राकायन्यः कथामेतां राज्ञं प्रावाच घौमते। UT yp वैराग्यं परमात्माऽच जीवात्मा साधनानि च,

तपे यागः wfadra ofa wa व्यवस्िते।। १४८ ॥ शाकायन्याय भगवान्‌ मैचाऽखिलमुवाच द।

तत्‌ सवमनु हात्‌ विद्यातौयमरेश्धरः।॥ ९५ ० ॥

दत्येनग्तिप्रकाश मचाचणीयोपनिषद्धिवरणं दशमोऽध्यायः,

ti --~ rte,

TRANSLATION

> ---- -~--------~ ee ~ ---~~ ~ Se | --------- ~

~> ~~ ---~* oe ee mre ee ee ge ~~ न~~ ९ ~ ~~~ ee ~ =, + soe “~~~ - ~ = v ew: awe न

THE MAITRI UPANISHAD.

RAMATIRTHA’S INTRODUCTION.

^ परा is verily the Brahman sacrifice.” Thus commences the Upanishad of the Maitrayanas. The following is its connection with the forme~ (or ceremonial) portion of the Veda. Although in that previous portion, consisting of four books, a number of ceremonies, beginning with the Agnihotra, have been enjoined, and described as producing their higher or lower fruit, still these do not result in the highest end of man, for they all have an end which is to be produced, and whatever can be produced is transient—according to the law, “whatever is capable of being made is transient.” Thus there is a sacred text (Sruti), ^ As in this life the enjoyment obtained by works passes away, so hereafter the enjoyment obtained by merit passes away,” (Chhan- dogya Upan. viii. 1. 6.); and again, “ Whatever great meritorious work he here performs, who knows not thus, it all at the last passes away” (Brihad Aranyaka Upan. i. 4. 15.); and again, ‘* Whosoever, O GAargi, not knowing this indestructible being, offers oblations in this world, performs sacrifices, and practises austertties for many thousands of years, it all comes to an end.” (Brihad Aranyaka Upan. iii. 8. 10.) Now the Veda intends to shew to the man who desires an end which is in its own nature eternal and admits of no angmentation, the means for the accom~ plishment of his object. But, seeing that in the case of one whose internal organ is filled with the impressions of countless objects which have been experienced in the endless succession of

past births, and who by his subjection to these impressions is led B2

240 The Maitri

to continued activity, and whose mind is still set on external objects, it is impossible at once to turn him back from his external pursuits, and, after awaking in him a desire for the knowledge of the real nature of the individual soul as the means to the manifestation of the highest joy and that total cessation of ignorance which is man’s highest good,* thus to lead him to the knowledge of the Supreme Soul, it at first teaches him outward ceremonies only as the means to attain the end of man. But after that a devotion to these has been produced, and the mind of the devoted worshipper has been gradually cleared by the performance of incumbent and voluntary ceremonial works, and has been completely purified by their subsequent performance, without any desire for selfish results, under the idea of surrender- ing them to igwara,—when he has attained to a clear discrimi- nation between the eternal and the non-eternal, and is void of all desire for the enjoyment of the present or the hereafter.—when he is possessed of all the means, such as passionlessness, self- restraint, &c., and has no desire but final emancipation,—then, seeing that he is a worthy recipient, the Veda makes him know Brahman as the real individual Soul by rejecting all its falsely- ascribed attributes; and when, by thus knowing it, he is himself merged in the Soul, he attains to the recognition of that supreme oneness of the Brahman-soul, the sole essence of which is true knowledge and endless joy. Thus is the connection established between the earlier and latter portions of the Veda, since that portion which treats of ceremonial works is the means, and that which treats of the knowledge of Brahman is the end; and at the same time we have shewnf the

* Both the Calcutta MSS. read vishayapravanatépardvartaneniparamapu- rushd- &c., which I endeavoured to make into sense by an adverbial construc- tion, dparamapurushdrthariipavidydnivritti, but the British Museum MS. has the true reading,-pardvartanena paramapurushdrtharipdavidyénivrit- iparamdnanda- &c.

† These are the four so-called anubandhas; scil. the sambandha, the vishaya, the prayojana, and the adhikdrin.

Upanishad. 241

object-matter, the purpose, and the proper subject of this latter portion which we are about to explain. Since, then, the object of this treatise, the knowledge of the soul, cannot be attained by the evidence of the other Vedas, and it is self-evident that it is to be accomplished by the treatise now about to be explained, we will now proceed, to the best of our ability, to explain its meaning word by word. In the former portion the various ceremonial works, as laying the sacred fire, &९., have been described, and this is common to all the Soma sacrifices besides the Agnishtoma ;* therefore all the ceremonial works are considered as included in this; and so the Sruti proceeds to shew that all ceremonial works, inasmuch as they contribute to produce the knowledge of the Supreme Soul, are themselves indirect causes of the highest end of man.

* The agnichayana, or ceremony of arranging the fireplace for a sacrifice, is an essential preliminary four all ishtis and darvihomas; but as it is also, under certain circumstances, an integral part of the yajnakratus or soma- offerings, 1.1९. the agnishtoma, uktha, shodasin, and atirdtra, it may be called the representative of all sacrificial rites.

THE MAITRI UPANISHAD. FIRST CHAPTER.

Tus is verily the Brahman sacrifice,*—the laying of the fire (and whatever else) of the former workst (has been declared.) Wherefore let the sacrificer, having laid these fires, meditate on the Soul.t Thus of a truth doth the sacrifice become complete and perfect in all its parts. Who is this that is to be meditated on? He who is called the vital air (Prana).§ Of him follows the story. (1)

Verily once a king, by name Brihadratha,|| regarding this body as transitory, and having ceased to feel all desires, estab- lished his son in his empire and went forth into the forest. There practising the greatest penance, he stands, with arms uplifted, gazing at the sun. At the end of a thousand days? came unto him, like a fire without smoke, burning as it were with

* The Brahman-Sacrifice, or sacrifice to Brahman, is properly one of the five mahdyajnas, i.e. reading and teaching the Veda. See Manu, iii. 70. Aswal. Grihya Sut. iii, 2. Taittirfya Arany. ii. 10, 11. The meaning here is that all the former ceremonial works are to be considered as modes of worshipping the Supreme Soul.

+ The Scholiast says that, in the Maitrayani Sakha, the first hook of the Karma K4nda treats of the Agnichayana. All the works before cnjoined are now to be performed without any thought of recompense, the sacrificer giving them over to the Supreme Being. Cf. Bhag. Gita, v. 10.

{ I.e. let him meditate on the individual soul as identical with the Supreme.

§ “That which breathes by the breath is thy soul, which is within every being.” Brihad Aranyaka Up. iii. 4.

|| There are several kings of this name in Ilindu tradition. See Indische Stud. 1. p. 275.

{| Another reading is, “‘a thousand years.”

The Maitri Upanishad. 243

splendour, the knower of the soul, the adorable son of Sékéyana. He said to the king, “ Rise, rise, choose a boon.” He made his obeisance, and answered, “ Oh adorable one, I know not the soul; we have heard that thou knowest its nature, teach it unto us.” “Of olden time was this thing which thou askest accom- plished, but now it is hard to be attained; oh son of Ikshwaku, choose other desires ;”’ thus spake the son of Saka4yana. Touch- ing the sage’s feet with his head, the king then recited this song.” (2)

“Oh adorable one, in this stinking unsubstantial body, a mere mass of bones, skin, sinews, marrow, flesh, semen, blood, mucus, tears, rheum, ordure, urine, bile, and phelgm, what have I to do with the enjoyments of desires? In this body assailed by desire, wrath, greed, delusion, fear, sorrow, jealousy, separation from the loved, union with the unloved, hunger, thirst, old age, death, disease, emaciation, and the rest, what have I to do with the enjoyments of desires ? (3)

“And all this (body) we see to be perishing, just as these gad-flies, gnats, &c., or the grass and trees, for they all alike are produced and destroyed.t But why talk of these? There are others higher,—mighty archers, emperors in ancient time, Sudyumna, Bhiridyumna, Indradyumna, Kuvalayaswa, Yauvandswa, Vadhryaswa, Aswapati, Sagabindu, Harischandra,

Ambarisha, Nanaktu, Saryati, Yayati, Anaranya, Ukshasenat

* Gétha is properly a verse used in a religious ceremony, but not taken from the Vedas; it is alsofemployed in Buddhist literature as the name of those poetical legends in barbarous Sanskrit, which alternate with the prose account in the Vaipulyasutras. Here, however, it seems only used to mean rhetorical prose.

+ The Commentator draws this out into a regularsyllogism. I may add here that the word vimata in p. 9, 1. 11. is a technical name for the minor term in an argument,—unless there be a dispute as to the connection of the minor with the major, why have recourse to any middle term to prove it? Instead of vimata we have vivddapada in the Sarva Dard. Sangraha, p. 123, 1. 7. Cf. ibid. p. 82. 1. 1. So vivdddspada in the Sénkhya Prav. Bh. p. 28, 1. 18.

{ Dr. Weber (Ind. Stud. 1. p. 277.) quotes Mababh. xii. 906—1042, to illustrate this list., °

244 The Mattri

and the rest, or again, kings like Marutta,* Bharata and such as they. While all their kindred were yet looking on, they left their mighty glory and passed away from this world to the next. But why talk of these? There are others higher still—gandharvas, asuras, yakshas, rakshasas, bhutas, ganas, pisachas, snakes and vampires,{ and the rest: these too we see destroyed. But why talk of these? There are others higher yet-— the great oceans are dried up, the mountains fall, the pole star moves from its place,t the wind cords § (of the stars) are cut, the earth is submerged, and the heavenly beings depart from their homes. In such a world as this what have I to do with the enjoy- ments of desires ? yea, even if one were fed therewith to the full, he must still return to earth again and again. Wilt thou therefore deign to deliver me? I am here in this world as a frog in a well without water. Oh adorable one, thou art our refuge, thou art our refuge!” (4)

SECOND CHAPTER.

THEN, well pleased, the adorable son of Sakdyanal] spake unto the king, “Oh king Brihadratha, the banner of the race of Ikshwaku, thou hast speedily attained thy desire and knowest the Soul; thou art renowned far and wide by the name of the wind. This soul whom thou seekest is thine own.” ‘Oh adorable one, which soul meanest thou ?” He then thus addressed him. (1)

* For his legend, see Satap. Br. xiii. 5. 4. 6.

+ Grahas are properly imps, which seize children: their chief is Putana, the presiding deity of convulsions.

t “Dhruvasya prachalanam” probably only refers to a pralaya; then even the “never-ranging pole-star” is forced to move.

¢ See Wilson’s Vishnu Purana, p. 230, “ All the celestial luminaries are in fact bound to the polar star by aerial cords,” (i.e. the winds, Pravaha, &c.) Cf. Aristotle’s évdedeueva dorpa. (De Coel. 2.)

॥ The dialogue between Brihadratha and S4kdéyanya goes on till vi. 30.

¶्‌ The‘Schol. interprets this as implying that he will be called either

Upanishad. 245

“That which, without ceasing the breathing,* mounts up to the subtil body (in sleep) and wandering in various directions and yet wandering not,f dispels the darkness of illusion,—that is the

soul. Thus said the adorable Maitri.”

Thus the sage spake to the king. “ And again that which perfectly calm (in sound sleep), having risen above both these bodies,{ attains to tha supreme Light and appears in its own proper nature—that is the sou! ;” thus spake the sage,—‘ This is the immortal and the unfearing, this is Brahman.” (2)

< Of a truth, oh king, this is the knowledge of Brahman, and the knowledge of all the Upanishads, as taught to us by the adorable Maitri;§ I will tell it unto thee. There were certain saints, known in the Sruti by the name Valakhilyas,|| pure from all sin, surpassing in might, and with all their passions under sub- jection. Once on a time they thus spake to the Prajépati Kratu.

Prishadaswa, which he interprets as “he that has great horses,” a name of the wind nearly equivalent to Brihadratha; or Jagatprana “‘the soul of the world,” (Du Perron has “ magnitude tua celebris est.”) Prishadaswa however properly means, “he who has for his horses deer flecked with white spots" (Sayana, ad Rigv. i. 87. 4.) Brihadratha is called Marut, infra, vi. 30.

* In sleep the senses are absorbed in the soul, but the vital airs remain awake, see Prasna Upan. iv. 2,3. Another interpretation reads dvishtam- bhanena for avisht—, “that which, hindering the vital air from departing out of the body, (i.e. keeping the body alive,) mounts upward (from the heart and pervades the body), and, though itself unchanged, assuming the form of various objects (sound, &c., as the hearer, &c.) makes objects mani- fest—that is the Soul.”

+ Experiencing the changes of the mind as affected by various impressions, and yet beim in reality unmoved.

{ By the absorption of both bodies, the gross and the subtil, the impurity contrdcted from contact therewith is destroyed.

§ Maitri, the first proclaimer of this Sakha, etat-stkhd-pravaktd. The Anubhiti-prakésa calls him Maitra.

|| For the V4lakhilyas see Prof. Miiller’s Rig Veda transl. pref. p. xxxiv. The Vishnu Purina, i. 10, makes them the sons of Kratu by his wife Sannati, and describes them as “the 60,000 pigmy sages, no bigger than a joint of the thumb, chaste, pious, resplendent as the rays of the sun.” The Rémfyana (iv. 40.) places them on the Saumanasa peak of the Udaya- parvata.

246 The Maitri

‘Oh adorable one, this body is without intelligence like a cart; to what being, then, imperceptible to the senses, belongs that power by which it is yet made to appear intelligent, and who is the mover thereof? Oh adorable one, tell us what thou knowest.’ He thus answered them. (3)

“He who is described in the Sruti as abiding above all, like the ascetics untouched amidst sensible objects,*—he is this stain- less one, the purifying, the undeveloped, the tranquil, the un- breathing, the unthinking, † the undying, the indestructible, the unchangeable, the eternal, the unborn, the self-dependent; he abides in his own greatness ;—by him is this body made to appear intelligent and he is the mover thereof.” They said, ^ Oh adorable, how by such an one, abiding aloof, can this body be made to appear intelligent, and how is he the mover thereof?” He thus answered them. (4)

“ Verily this subtil incomprehensible imperceptible one, named the Spirit, dwells in part in the body without volition ;¢ just as one in sleep awakes without his volition, even so it is here. This part of the Soul is verily He, who is pure thought, reflected in the internal organ, the conscious embodied being,§ whose presence is proved by reflection,|| assurance, and appropriation, the

* Another interpretation 18 ‘‘ He who, oh ascetics, is described in the Sruti as dwelling amidst worldly objects and yet placed above them all.”

¶† Nirftmé is here explained as mano-rahitah, ^ mindless,” i €. without the attributes of volition, assurance, &c. The Anubhutiprakdésa seems to read anisdtmd (sl. 60).

{ The Anubhitiprak4ga reads buddhi-pirvam.

§ Kshetrajna,

| Sankalpa is usually defined as “discrimination,” see Tattwa Kaumudi, p. 34. 11. 11, 12; itis the faculty by which the mind pronounces determinately on an object presented confusedly by the senses—‘‘it is thus—it is not thus.” Ramatirtha,unless the reading be erroneous, seems to explain it as the vague undetermined cognition, corresponding to the Naiy&yik nirvikalpakam jnénam, Some authors (as Vijnina Bhikshu, Sinkhya Pray. Bhashya, p. 122, and Ramatirtha himself, p. 73, 1. 18,) explain sankalpa as a moral rather than an intellectual faculty, “resolution” (chikirshdé). Both faculties in fact equally belong to manas, as it stands midway between the organs of knowledge and action.

Upanishad. “247

true Prajapati, the Universal One. By him, the intelligent, is this body made to appear intelligent, he is the mover thereof.” They said, “Oh adorable, how by such an one, abiding aloof, is this body made to appear intelligent, and how is he the mover thereof?” He answered them. (€)

< Prajapati* verily before creation existed, the one; he joyed not; he meditated on himself and created many creatures.¢ He looked on them—they were as stones, mindless, lifeless, stark as stocks. Still he joyed not; he reflected, ‘I will enter within to animate them.’ He made himself as air, and entered within. But as one he could not: therefcre he divided himself fivefold, and hence is he named by five names, Prana, Apana, Samana, Udana, and Vyana. That air which goes upwards is Prana; that which goes downwards is Apana; that by which these two former are served is Vyéna (or the circulating air); that which carries off to the lower bowel the grosser parts of the food, and conveys the finer to each several limb, is named the Samana (or equalising air). The Vyana comes after the others, and the rise of the Udana is interposed before it.t That which belches forth or keeps downwards§ the food eaten or drunken, this is the Udana. Now the Upansu depends on the Antaryama and the Antaryéma on the Upansu;|] between these two the

* Praj4pati is here Iliranyagarbha, produced at the beginning from the Supreme Being (the Sach-chid-dénanda), when become multicolor (or “adulte- rate,” see Dr. Hall, Refut. Hindu Philos. p. 201) by ignorance. R.

+ T. €. He became multiform by pure will. R.

{ This isto explain the original order in ]. 12, which differs from that adopted in the subsequent explanation. ‘The Vyana is placed last in the list above, because its action is all-important for the health of the body and is best carriefl on when the others rest from their functions. The prana and apana are said to blow up the digestive fire, and the samana distributes the digested juices through the limbs; the udana is the air whose functions are swallowing and eructation; and the vyana supports the strength and growth of the body.—The Scho. takes it as wttaram eteshim vydnasya ripam chdntard,

§ Nigirati is explained as tirodadhati, “ conceals.”

|| This alludes to the grahas of the Somayfga. The so-called Upinsu and Antaryéma grahas (or vessels for holding the Soma juice) arg placed on either side of the upinsusavana or stone used for bruising the soma plant.

248 ` The Maittri

self-resplendent produced heat; now this heat is the soul ;* the soul is the Vaigwanara fire.t It hath been also said elsewhere,} ‘It is the Vaigswanara fire which dwells within the body, by which is digested the food that is eaten; it is this whose noise a man hears when he thus closes both his ears. When he is about to depart, then he hears not that noise.’ Verily having divided itself fivefold, it dweils in the internal cavity,§ seeming to be made up of mind, with the pranas as its body, with light as its form, having determined volitions,|| and its nature as ether.{ Having its purpose yet unattained, it thought from within the heart, ‘let me enjoy objects.’ Then having burst these apertures** it enjoys objects by means of its five reins. Thus the organs of sense,— these are its reins; the organs of action are its steeds; the body is the car; the mind is the charioteer; character tt is the whip. Driven by this whip this (car of the) body goes round and round as a wheel whirled by a potter. Thus this body is made to appear intelligent ; this verily is the mover thereof. (6)

“This is the Soul which the wise desire,—unassailed, as it were, by bright or dark fruits of action, it wanders in the several

The three are often used as an illustration of the prina, apana, and vy4na (see Taitt. Sanhit4, I. iv, 2, 3, VI. iv. 5,6.) but here the upAnsusavana is used as a metaphor for Prajapati manifesting himself as the vital or digestive heat.

* I.e. the jivatman, the upholder of the body in the form of heat or fire. R.

¢ Called Vaiswhnara or Viswdnara, as leading or supporting all living bodies.

{ This is the first of those frequent quotations from the Aranyakas and older Upanishads, which are a peculiar characteristic of this Upanishad. For the present quotation see Brihad Aranyaka Up. ए. 9; a similar passage occurs in Chhandogya Up. iii. 13

$ Guhé is explained as “intellect” buddhi, because it conceals or en- velopes the excess of knowledge, joy, &c. ‘‘ The full meaning is that the. Vaiswinara fire is modified as the internal sense in order to be indi- vidualized.” R. ॥

| See the Anubhutiprakésa, sl. 86.

{| Having its nature unattached and imperceptible, as ether. R.

** T.e, the eyes &c. in the head, and the pores of the skin.

tt Prakriti, i. €, the impressions of former cognitions and actions. J.

Upanishad., 249

bodies; (yet is recognised as independent), from its non-manifesta- tion, its minuteness, its invisibility, its incomprehensibility, and its purity from all egoism; in reality abiding nowhere, and itself not an agent, and appearing to be an ugent only as abiding in the non-existent.* This verily is pure, unchanging, unmoving, undefilable, unstirred by passion or desire, abiding in itself as the spectator; and, having veiled itself in the web of the three qualities, it stands as the enjoyer,—it stands ४९ the enjoyer.” (7)

THIRD CRAPTER.

THe Valakh‘lyas answered, “O adorable one, if thou thus declarest the greatuess of this soul, then what can this other be which is also called soul,{ which, assailed by bright or dark fruits of acticn, obtains accordingly honourable or mean births; and thus its course is upward or downward and it wanders about assailed by the various pairs?”’§ (1)

'(Prajapati answered,) “There is indeed another, called the elemental soul,|| which, assailed by bright or dark .fruits of action, obtains accordingly honourable or mean births, and thus its course is upward or downward and it wanders about assailed by the various pairs. ‘This is the description thereof. The five rudiments are called by the name ‘element;’ next the five gross elements are called by the name ‘ element;’ and the aggregation of these is called ‘the body.’ That which verily rules in the

* Scil. ignorance.

+ Having veiled itself in the covering of ignorance composed of the three qualities, as in a cloth composed of threads. RK. “ ` ¥ Scil. the jivdtman.

$ I. €. cold, heat, honour, dishonour, pleasure, pain, d&c.

|| Bhiitdtman, the elemental soul, as being conceived as undistinguished from the component elements of the body. R.

ना 1. €. the linga sartra is composed of the prdndh, the indriydni, the an- tahkaranam and the tanmdtrdni; the sthila sarira of the dive gross elements. RR. °

250 The Maitri

body is called ‘the elemental soul.’ Thus its immortal nature, which in itself is as a drop of water on a lotus leaf, becomes assailed by the qualities of nature. From thus being assailed it suffers bewilderment, and from its bewilderment it sees not the adorable lord, the true cause of action,* dwelling within itself. Borne along and soiled by the stream of qualities, uncertain, unstable, bereft (of all true knowledge,) full of desires and forlorn, it becomes subject to self-consciousness. Thinking such thoughts as ‘I,’ ‘he,’ ‘this is mine,’ it binds itself by itself as a bird with a snare.t Entangled in the fruits of its own actions, it obtains honourable or mean births, and thus its course is upward or downward and it wanders about assailed by the various pairs.”’ ९५ Which is it?” they asked. Thus did he answer them. (2)

‘It hath also been said elsewhere, ‘ that which acts is the ele- mental soul, but that which causes to act by the organs is the internal Soul.’ As a ball of iron, informed by fire, and hammered by the workman, becomes manifold,{ so too this elemental soul, informed by the internal Soul, and hammered by the qualities becomes manifold. The aggregation of the elements, as developed into the four tribes, the fourteen worlds, and the eighty-four varieties,§—-this is its becoming manifold. These multiplications||

The Comm. here quotes a passage from the Kaushitaki Upanishad il. 8 and it is worth noticing that he follows the same recension as Sankara does, see the preface to my edition, p. v

+ Another, but less probable, interpretation is “as the silkworm in a hole binds itself with its cocoon.” Much of this is repeated in vi. 30

{ Flying off in the form of sparks. R. But better, with the Anubhuti- prakasa, “as assuming various forms” (Sl. 118.) _ ( “The four tribes” are the four classes of living organisms, as born from

a secundine, from an egg, from hot moisture, or from a shoot (Manu, i, 43—.

46); “the fourteen worlds” are the seven upper, Bhér &c., and the seven lower, Atala &c.; ‘“‘the cighty-four varieties” seem to allude to some early speculations in natural history, the Scholiast (with a truer insight) suggests eighty-four laks or even more

| Such is the Commentator’s explanation of the neuter gundni, (etdni chaturasityddiprakdrdni gunyante punah punar dvartanta, iti gundni). The Anubhiitiprakésa takes it as used for gundh, sl. 119

Upanishad. 51

are impelled by the Soul as the wheel by the potter. As when the ball of iron is hammered, the fire is not overpowered, so this soul is not overpowered ; it is the elemental soul which is over- powered by its connection (with the component elements of the body). (3) re

“It hath also been said elsewhere, ‘This body first sprang from sexual intercours2, next it grew in a place like hell, thence it issued by the urinary passage; it was heaped with bones, bedaubed with flesh, enwrapped in skin, filled up with ordure, urine, bile, phlegm, marrow, fat, oil, and all kinds of diseases besides, as a treasure-house with wealth.’ (4)

“It hath also been said elsewhere, ‘Confusion, fear, des- pondency, drowsiness, slotii, inattention, old age, sorrow, hunger, thirst, niggardliness, wrath, atheism, ignorance, envy, merciless- ness, folly, shameiessness, irresolution, rashness, fickleness,— these are the effects of (the quality of ) darkness.* Internal thirst, fondness, inordinate affection, covetousness, maleficence, love, hatred, dissimulation, jealousy, fruitless restlessness, caprice, excitement, emulation, pursuit of wealth, conciliation of friends, dependence upon one’s family, aversion to undesired sensual objects, attachment to those desired, backbiting, largess-scatter- ing—these are the effects of (the quality of) passion. With these it is filled, by these it is overpowered; therefore this elemental soul assumes various forms—assumes various forms.’” (5)

FOURTH CHAPTER. TuEy (the Valakhilyas), with all their passions under subjection,

in utter amazement approached him and said, “O adorable one, ‘worship to thee! do thou teach us further; there is none other

* In §. 4 the evils inseparably connected with the gross body were enume- rated; here we have those connected with the subtil body. ' + In the previous chapter it has been shewn that the one Soul, identical with pure intelligence, appears to be mundane through the non-discrimina- tion of its disguise, the elemental soul, and it consequently appears to be

252 The Maitri

refuge for us. What is the manner by which the elemental soul, having escaped from this (condition) attains to conjunction with the soul?” Thus he spake to them: (1)

<< [४ hath also been said elsewhere, ‘As the waves in the great rivers, what has been done by it aforetime cannot be stayed; its advance towards death, like the tide of the sea, cannot be put back,—bound as a cripple by the bonds of good and evil consequences, bereft of liberty as a prisoner in his cell, full of manifold fears as one who stands before his judge, intoxicated with delusion as one intoxicated with wine, driven hither and thither by sin as one possessed, bitten by external objects as one bitten by a great serpent, blinded by passion as the darkness of midnight, full of delusion as enchantment, full of false apparitions as a dream, unsubstantial as the pith of the banana tree, changing its dress every moment as an actor, and falsely fair as a painted wall.’ Hence it has been said, ‘Sound, touch, &c., though in themselves unreal, seem real to a mortal; and devoted to these the elemental soul remembers not the supreme sphere.’ (2)

^ This is the way to counteract the elemental soul; the under- standing (true) knowledge through the Veda, (and) the per- formance of one’s duties,—the adherence to the orders of one’s cast,*—this is the canon of one’s duty ;+ all else is (worthless) as the branch of a bush. By this way he possesses the Supreme, by all other ways he sinks downward. That alone is one’s duty which is declared in the Vedas. By transgressing the duties of

affected by the latter’s affections and to be subject to change ; but that this apparent connection with these defects does not really belong to it,‘for in its own nature it is eternally void of attributes and ever pure. The V&lakhilyas now inquire for some means of attaining to the nature of this’ pure soul, by annihilating that of the elemental soul which hides it. R.

* The knowledge of the jnana kinda is the primary means,—the others are only secondary, as purifying the intellect for the attainment of this essential knowledge

+ He who desires final liberation will perform obligatory duties, but not those which are voluntary (Admya)

Upanishad. | 263

au order one attains not that order; and when men say ‘he is one who adheres not to the orders, or an ascetic,’ it is wrong.* (Yet on the other hand) there is no attainment of the true knowledge of the Soul to him who practises not asceticism, nor even are his ceremonial works comolete. For thus is it said, ‘by ascetic observance purity { is obtained, from purity is obtained intellizence, from intelligence is obtained the soul,f{ having obtained which he comes not back again.’ (3)

“¢Brahman is,’ thus spake one who knew the knowledge of Brahman; ‘this (asceticism) is the door to Brahman,’ says he whose sin is purged away by ascetic observance; ‘Om is the greatness of Brahman,’$ says he who continually meditates thereon, thoroughly concer.trated in his thought; therefore by knowledge, by asceticism, and by meditation || is Brahman obtained. Such an one proceeds beyond the inferior Brahman ;{ he attains to divinity above the gods; he enjoys a bliss inde- structible, infinite, subject to no decay, who, possessed of such knowledge, worships Brahman with this triad. Completely filled, he verily attains to union with the Soul, released for ever from ‘all those things by which he was once overpowered and reduced to a mere charioteer.” (4)

* Tt is necessary to fulfil the duties of one’s cast and ite Asramas, al- though asceticism (tapas) is equally essential

+ Literally sattwam, or a state of soul in which the quality of goodness predominates.

+ Manas, or ‘intelligence,’ is explained as vivehavijndnam, “ discriminative knowledge ;” this leads to Gtmu2 or ‘Soul’—the supreme Brahman.

§ All things are united with the words which express them, and all words are contained in thé mystical word Om. See Chhaéndogya Upan. ii. 23.

|| ‘Since it is impossible that these three states should be simultaneously produced in one man, we must here understand a successive process, as in the boiling of the Yavagi in the Agnihotra offering.” R. The Yavagiu is a kind of rice gruel, said to be composed of four parts of rice to sixty-four of water, which are boiled down to one half of the original quantity. It is enjoined to be offered in the Agnihotra by one who wishes to obtain the ownership of a village. (Taitt. Brahm. ii. 1, 5. 6.)

षु Hiranyagarbha, or the Sound or Speech Brahman (Subda Brahman), see infrd, vi. 22

¢

2 The Maitri-

Then said (the Valakhilyas,) “ Oh adorable one, thou art the explainer, thou art the explainer! All this which thou hast said has been duly laid up in our minds. But now answer a further question. Agni, Vayu, the Sun, Time which is Prana, Food, Brahman,* Rudra, Vishnu,—some meditate on one of these, some on another; tell us which one of these is the best, for he shall be ours.” He thus answered them. (5)

‘‘These are verily but the principal forms of the supreme, immortal, unembodied Brahman. Each man in the world rejoices in that to which he clings,”+ thus he spake. “ Brahman verily is this all. These (deities), which are but his principal forms, let a man meditate on, and worship (as Brahman) and reject (their individuality). Thence becoming united with these, he wanders in higher and higher worlds,} and at last at the dissolution of the Universe he becomes absorbed in the Soul —in the Soul.”§ (6)

* Scil. the Brahman of the Hindu triad.

+ Another interpretation is, “whatever being is the object of a man’s affection, rises to him as an image of Him (the Supreme),” scil. pratima udati (for udeti).

{ These are the Jana, Tapas, and Satya Lokas, the highest of the seven upper worlds.

§ “The Sruti says, ‘whatever a man worships, that he becomes,’ and again, ‘becoming a god he goes to the gods;’ hence if a man worships under the idea that one of these special deities is the soul, then at the end of his appointed time of enjoyment, he returns again to this world (see Vedanta Nutras, iv. 3.15). Butif he worships them, under the idea that the self 18 Brahman, then at the dissolution of Hiranyagarbha, who is the totality of existence and the soul of all the gods, and who dwells in the Satya Loka, he becomes united with the perfect Soul (the Supremt Brahman), and attains to eventual emancipation (krama mukti). The following is the law. He who meditates on Brahman as identical with the individual soul by dissolving the disguising veil of cause and effect, obtains immediate eman- cipation even in this life, and his body only remains for a while, just to expe- rience the fructescent effects of former actions. He whg worships Brahman as cause and effect and thus apprehends the identity of the self and Brahman, proceeds by the path of flame &c. to the world of Brahman, (see Brihad Aranyaka Upanishad, vi. 2.15), and there at the end of the enjoyment earned Ly his worship, through the perfect knowledge produced there,

Upanishad. €55

FIFTH CHAPTER.

“‘ Now follows Kuts4yana’s hymn of praise: ‘ Thou art Brahman,* and thou art Vishnu, thou art Rudra, thou art Prajapati;+ thou art Agni, Varuna, Vayu ; thou art Indra, thou art the Moon; thou art Food, ‡ thou art Yama, thou art Earth, thou art All,§ and thou art the Imperishable; manifold is the dependence on thee for proper and for relative good.|| Glory to thee, lord of the world, thou art the world itself, the maker of all, the enjoyer of all; thou art all life and the lord of all pleasure and joy. Glory to thee, the tranquil-souled, glory to thee, the most hidden, the inconceivable, the indemonstrable, who hast neither beginning - nor end.” (1) ।

“ Verily this was at the first darkness alone; it abode in the Supreme; then, being set in motion by the Supreme,{ it passes into inequality. This condition becomes Activity ; this Activity, being set in motion, passes into inequality. This becomes the condition of Goodness. ‘This Goodness alone was set 111 motion;

he will obtain eventual emancipation. But whosoever worship the limited (cf. Vedanta Stitras, iv. 1. 4.) under the idea that ‘food is Brahman,’ ‘ life is is Brahman,’ ‘the sun is Brahman,’ ‘the mind is Brahman,’ dc. they, not having performed the true Brahman-sacrifice, will enjoy the proportionate fruits of their worship in the worlds lower that the Brahma-loka, and will again return to this earth. But some have even attained to the world of Brahman, who have intently pondered the five fires, dc. (see the Brihad Aranyaka Up. ibid).” BR.

* Sc. Hiranyagarbha.

† Sc. ४11६]

{ Anna, masc., is explained as ‘he who treats everything as food,’ or ‘he who acts as food ;’ i.e. he who devours all, or is devoured by all. Cf. Taittiriya Upan. 71. 2

§ Viswam

|| The former (swdrtha) is explained as the four common ends, wealth, enjoyment, merit, dnd emancipation; the latter (swabhdvika) as that which belongs to each creature’s peculiar nature or temperament.

` भु It was pervaded by the semblance of intelligence as a seed by water, dc. RK. ८2

256: The Maitri

and Flavour* flowed forth. This is a portiont [of the Soul] which is only measured by the Soul, reflected in each individual, cognizant of the body and possessing as its signs volition, ascer- tainment, and consciousness, Prajapati,t Viswa,§—these and the like, before-mentioned, are its forms.|| As for its darkness- characterised portion, that,O ye students, isthe same as Rudra ; as for its activity-characterised portion, that, O students, is the same as Brahman; and as for its goodness-characterised portion, that, O students, is the same as Vishnu. He truly is one, existing as threefold, as eightfold, as elevenfold, as twelvefold, as infinitefold;4 he is manifested everywhere, and, from being thus manifested, he is the Being; he enters and pervades all beings, he is the lord of beings. Thus He, the Soul, is within and without, within and without.”** (2)

SIXTH CHAPTER.++

“Tus (Soul) verily bears a twofold form, Prana and yonder Sun. These are its two paths, within and without ; these revolve

* Se. essence, the manifestation of the joy-thought. Cf. Tait. Up. 2.7; “Fle becomes Flavour; a man, having attained flavour, becomes possessed of joy.”. We might almost imagine the rhetorical speculations of the IIindus to have arisen from such passages.

† This is as it were a portion or peculiar condition of the Soul, as the condition of the infinite ether in the hollow of atree. R.

वं 1. €. Viraj, as the sum total of created existence.

§ Asthe deity presiding over all individual existences. So Schol., but cf. §1.

|| Se. forms of the individualised Soul, i.e. the Soul as reflected by the development of goodness. R.

बु The eight forms are the five vital airs, the sun, moon, and asterisms, or, $ another reckoning, the three last-mentioned and the five elements; the eleven are the eleven organs of sense and action, which become twelve by separating mind (manas) and intellect (buddhi). Raématirtha explains the infinity by the endless number of functions (vritti) of these senses, &c. in various individuals.

** Within he exists as the witness, the knower, the doer, &c.; without, as Iswara, time, the gods, &c. प.

++ In'the preceding part of the work the meaning which regards those

Upanishad, | 57

in a day and night. Yonder sun is the external soul, Prana is the internal ; hence it is said that from the external soul’s motion is inferred the motion of the internal soul.* But whosoever is wise, void of sin, the master of his senses, clear-minded, firmly abiding in Him, having his eyes withdrawn (from all external objects), he indeed says that from the internal soul’s motion is inferred the motion of the external soul. Now that golden being within the sun who beholds this earth from his golden sphere, is the same who abiding within, in the lotus of the heart, devours food.f (1)

“‘ Now that which dwelling within in the lotus of the heart de-~ vours food, the same, dwelling as the solar fire in the sky, being called Time, and invisible, devours all beings as its food.” (‘The Valakhilyas asked) ‘‘ What is its lotus and of what composed ?”’ (Prajapati answered), “Its lotus is the same as the ether; the

who desire liberation, has been all set forth, viz., that the One Supreme Soul is to be known as the individualized Brahman and also to be contemplated as under many different states as Brahman, &c.; and liberation has been de- clared as the attainment of identity with the Supreme Soul. ‘The sacred text, now, revealing the manifold greatness of this Supreme Soul in order to his being worshipped in various ways, proceeds in this latter portion to set forth, for the dull and mediocre students, various modes of his worship, together with their respective vehicles, (as Om, d&c., see §. 2), and also cer- tain means which relate to the pursuit of spiritual knowledge. As this por- tion is, however, supplementary (Ahila), mutual connection between the parts is not universally kept in view ; still we shall explain it, seeking out the con- nection to the best of our judgment. RK.

* The sun revolves within the world in a day and night, keeping his right side to Meru, and Préna also in the form of breath circulates within the body ; hence its revolution as established in the distra is inferred, viz., that in the 24 hours or the space of the sun’s revolution round Meru there are 21,000 breaths of Préna. (The number is more exactly 21,600 inhalations and exhalations, See Sarva Darsana 8. p.175.) Or the analogy may be inferred from the declaration of Sruti that the full duration of human life is an hundred years, these years being measured by accumulations of such daily solar revolutions. R.

+ Sc. the various objects presented by the senses, as sound, &c. R.

‡ The lotus of the heart, connected with the individual soul, is no other than the sky or ether, connected with the gods,—there is no difference between them. Hence the cther is equally the so-called “lotus,” whether ét exist in

268. The Maitri

four quarters and the four intermediate points are its petals. These two, Prana and the Sun, revolve near to each other ;— let him worship them both, by the syllable Om, by the mystical words,* and by the Gayatri.t (2)

“There are two forms of the supreme Brahman, the material and the immaterial; the material is unreal, the immaterial is real, is Brahman. That which is Brahmanf is light; that which is light is the Sun. This Sun was identical with Om; it divided itself into three parts, for Om consists of three matrds. ‘ By these are woven the warp and woof of all things, and this am I,’ thus He speaks.§ Meditate on this, that the Sun is Om,—fix your soul thereon. (3)

०५ [{ hath been also elsewhere said,—‘ What the Udgitha is, that is Om; what Om is, that is the Udgitha; thus yonder Sun is the Udgitha, he is Om;’ thus saith (the Sruti.|) The Udgitha called pranava, the commencer of rites, whose essence is brightness, void of all sleep, inviolable by age or death, possessed of three steps, possessed of three letters, and again to be known as fivefold, concealed in a cavern ;** thus saith (the Sruti). The Supreme Brahman with its three feet+} has its

the heart or in the world. Each hasits own system of petals, which substan- tially indeed are identical,—those of the ether being the eight points of the compass. R.

* The vyahritis, sc. the mystic words, bhis, bhuvah, swar.

† Here called the Savitri, or the rich whose deity is Savitri the sun.

{ The reading here is not certain. The British Museum MS. reads “ tad brahma, yad brahma taj jyotih sa ddityeh,” but the true reading would seem to be yat satyam tad brahma yad brahma taj jyotir yaj jyotis sa ddityah,

§ Sc. The sun.

|| The Udgitha is properly the principal part of a Sama verse; it is pre- ceded by Om and chanted by the Udgatri. The Udgitha of the Sima Veda priests thus corresponds to the Om or pranava of the Rig Veda priests. This quotation comes from the Chhind. Upan. i. 5.

{ These three “steps” or ^“ words” (pada) are, in the case of pr4na, the three states or stages of waking, slumber, and sound sleep; in that of Aditya the three vydhritis, as symbolising the three worlds. The three letters are a+ut+m= Om.

** Sc. as placed in the cavity of the heart and circulating in the body as the five vital airs.

tt Tripdd, alluding to Rig V. x. 90. 3. (Cf. White Yajur ए. 31. 3. Chhand.

Upanishad. 259

rvot upward ;* the branches are ether, air, fire, water, earth and the rest; thus the world is one holy fig-tree, it is Brahman, The splendour thereof is yonder Sun; and it too is the splendour of Om. Therefore let a man by Om worship ceaselessly this (Prana-Aditya). There is one verse which utters its praise ; thus saith (the Sruti.)—‘ This is the holy syllable, this the supreme syllable; whosoever kroweth this syllable, whatever he desireth is his.’ (4)

“It hath been also elsewhera said :—the sound-endowed form} of this*(Prana-Aditya Soul) is Om; masculine, feminine, and neuter,—this is its gender-endowed forra ; fire, wind, the sun,— this is its light-endowed form; Brahman, Rudra, Vishnu,—this 18 its lord~endowed form; the gdrhapatya, the dakshina, the chavaniya fires —this is its mouth-endowed form; the Rich, the Yajus, the S&man,--this is its knowledge-endowed form; bhis, bhuvas, swar,—this is its world-endowed form; the past, the present, the future,—this is its time-endowed form; breath, fire, the sun,—this is its heat-endowed form; food, the waters, the moon,—this is its increase-endowed form; intellect, mind, con- sciousness,—this it its intelligence-endowed form ; prdna, apdna, vyana,—this is its prdna-endowed form. Therefore by the afore- said Om are these forms praised, worshipped, ascribed.§ ‘Thus saith (the Sruti), «O Satyakama, this’ syllable ‘Om is the Supe- rior and the Inferior Brahman.’ || (5)

Up. iii, 12). ‘All created beings are his first foot (or ‘a quarter of him’), his three feet (‘ or three-fourths of him’) are what is immortal in

heaven.”

* Cf Katha Up. vi. 1.

+ From the Katha Up., ii. 16, with one or two variations.

{ Each member of each triad is respectively apportioned to the letters a, u, m, as parts of Om, and thus the whole Om becomes identified with each form “ Swanavati,” dc.; and, hence, each of these forms is to be medi- tated on as a distinguishing quality of the Prana-Aditya Soul. RB.

§ Sc. transferred to the Prana-Aditya Soul as its attributes

|| Prasna Upan.v.2. These are the words of Pippalida to his pupil Satyakama. Ramatirtha explains this quotation as meaning that,the word

268, The Maittri

This (world) was once unuttered. Then verily Prajapati,* having kindled his latent consciousness, uttered in order the words, Bhis, bhuvas, swar. These are Prajapati’s grossest body,— the world-endowed. Swar is the head thereof, bhuvasthe navel, bhis the feet, the sun the eye. The wide range of the soul de- pends on the eye, for by the eye it ranges over objects, The eye verily is truth, for the soul dwelling in the eye ranges over all things ; therefore let a man worship (the Sun) as Bhis, bhuvas, swar. Thereby is Prajapati, the soul of the world, worshipped like the eye of the world.+ Thus saith (the Sruti); Thé Sun is Prajapati’s worid-bearing form ; in it is all the world absorbed, and in the world is it absorbed ;t therefore let a man worship it. (6)

“ Tat savitur varenyam ;§ ‘in these words (of the Gayatrf) yonder Sun is the savitri, he verily is thus to be chosen by him who desires the soul,——so say they who declare spiritual know- ledge. Again, bhargo devasya dhimahi,—‘ here Savitri is the deity (deva), therefore I meditate on that which is called its bhargah,’—so they say who declare spiritual knowledge. Again, dhiyo yo nah prachodaydt,—‘ hero dhiyak means thoughts,—

Om is the vehicle of the worship and knowledge of the Superior and Inferior Brahman.

* The Schol. takes sa satyam Prajdpatih as a separate clause,—* he Prajapati, the substantial truth or essence of the world (was unuttered).”

† The eye of the world is the sun. The Schol. draws out a formula from these lines ;—the eye (sc. the sun)=truth, but Prajapati=truth (see note * above), .*. the sun=Prajapati.

{ The world is absorbed in the sun from its light universally covering it ; the sun is absorbed in the world because common men do not distinguish be- tween the light and the objects which it illumines [Cf. Bishop Whately’s Life, by his daughter, vol. ii., pp. 321, 322], or because, as prana, it pervades all things. R. ।

§ The Gayatri was mentioned in ६. 2. 1६ 18 here explained as meaning, “we (sc. I) meditate on that desirable splendour (sc. the soul) of the deity the sun; may he move our thoughts.” The genitives savituh and devasya are not used here to express the relation of swa and swdmin (PAn. 2, 3, 50), for bhargah implies its subject's very essence and not its attributes,—bhargah is not its,<cbut id.

Upanishad. 761

` d who may move our thoughts,’—so say they who declare spiritual knowledge. As for bhargah, he is called bhargah who is placed in yonder sun‘or is the pupil in the eye. ‘His going forth (gatih) is by rays’ (bhdbhih),—thence he is bhargah; or ‘he parches’ (bharjayati), thence is he bhargah or Rudra, O sages. Or the dha implies tha* he enlightens (९४45) all these worlds ; the ra that he gladdens (ranj) all these beings; the ga that all these creatures go (gam) into him and come from him,* thence is he bhargah. From the soma being continually expressed (sz) he is ealled 5४१४८ ;+ from bringing forth (su) savitri,; from taking (ddd) dditya; from purifying (1४) pdrana (fire); from giving in- crease (pyat) apah (water); thus saith (the teacher.) The soul, whose name is immortality,{ is the impeller of the body, the thinker, the perceiver, the goer, the evacuatcr, the delighter, the doer, the speaker, the taster, the smeller, the seer, the hearer, and the toucher,§—he pervades, having entered into the body; thus saith (the teacher). Where the pure intelligence seems multi- plied, || there it is said to hear, to see, to smell, to taste, and to cause tonch, for the soul knows all. But where the pure intelli- gence is seen in its unity, there it is divested of etfect, cause, and action,** it is bare of title, likeness, or predicate ;—what is

it? It cannot be told.tf (7)

* They are absorbed into him during sound sleep and in the intervals between successive creations,—they are developed from him in waking and at creation. R.

+ The sun by his rising, culmination, and setting, determines the three times for the soma libations.

{ There is a Sruti, “ prina is verily immortality.”

§ These thirteen epithets shew that the soul is conditioned as the vital air, intellect, mind and the ten organs of action and sense.

|| Asin waking and dreaming.

बू As in sound sleep, &c.

** Sc. the determining notions of the object, the organ, and the organ’s operation. ;

++ It is a step in philosophical ideas to recognise the action of the soul as underlying the senses; but a still greater to recognise the soul itself as apart ` from subject or.object. “The ascribing actions, forms, or names to the pure soul is only caused by the illusive impositions of ignorance.” Re

2620 The Maitri

\

“Yea, this soul* is the Lord, Sambhu, Bhava, Rudra,—he is Prajapati, the Creator, Hiranyagarbha, the Truth, Prana, Hansa, —he is the Ordainer, Vishnu, Naraéyana,—he is the Sun, Savitri, the Upholder, the Maker, the King, Indra, the Moon. Yea, he is this sun who warms, concealed by the thousand-eyed golden ball,t as a lamp is overpowered by a (great) fire. It is he who 18 to be inquired after and to be sought. Having produced fear- lessness to all living creatures, having gone to the forest and having put at a distance all the objects of the senses, let a man from his own body comprehend the Soul. ‘He who bears all forms, the seizer of all, who knows all beings, the supreme sup- port, the one light, he who dries up all things, the thousand- rayed, abiding in an hundred ways, the life of all creatures, this Sun rises.’ { (8)

‘‘ Therefore he who thus knows both these souls § contemplates them only in the soul, in the soul only he offers them; such a contemplation, the mind thus absorbed in worship, is approved by the wise. Let him then purify the filth of the mind by the hymn-verse uchchhistopahatam.|| ‘Be it food-leavings, or food touched by leavings, be it food given by a sinner, or touched after the birth of a dead child,—may the cleansing power of Vasu, may Agni and the beams of Savitri purify my food and all my other sin.’ He first (in thought) wraps up (the soul) with water ;{

* This is said to meet the objection that although there is no real multi- plicity in the bodily soul, still it is different from the divine Sun-soul; the Sruti now shews that all these twenty well-known titles of God are only powers of this same soul, as severally characterised by the gunas of dark- ness (1—4), activity (5—10), and (11—13) goodness, or as the sun (14, 15), the earth (16), the Maker (17), Indra (18, 19), or the moon. र

† Anda may be here the ball of the sun, perforated by innumerable aper- tures, or the universe as the brahmdnda.

} Prasna Up. 1. 8.

§ I.e. he who knows that the individualised soul is both'prana and Aditya.

|| The Sruti now describes how taking food at a meal is to the wise man a mystical sacrificial act.

Apo'tdna (Comm. p. 103.2 infra), is the formal rinsing the mouth ' (dchamana) .at the beginning and end of meals. Cf. Chh&nd. Up. v. 2.

Upanishad. „263

‘ swdhd to the air of respiration, swdhd to the descending air, 50८१८ to the circulating air, swahd to the equalising air, swdéhd to the ascending air,’—with these five mantras he makes the offering. Then in silence he eats the remainder. Afterwards again he wraps it up with water. Having washed his mouth, let him, worshipping the soul, meditate on the soul with these two mantras, ‘prdéno ‘gnik’? and ‘viswo ’si. ‘The supreme Soul, having entered (the body), is prana, composed of the vital airs, and the (digestive) fire; may He, the all-enjoyer, being satisfied, satisfy all.” “Thou art all, thou art the universal fire, by thee is upheld all that is born; let all the oblations enter thee; all creatures (live) where thou art the life-giver of all.” He who eats accord- ing to this rule becomes not in turn the food of aught else. (9)

८ Again, another thing must be known, There is yet another modification of this worship of the soul, as discerning the food and the eater of the food,—this is its description. The thinking Spirit, abiding within Nature (pradhana),—he verily is the enjoyer, he enjoys the food supplied by Nature. Verily, also, the animal principle* is also his food, Nature is the maker thereof. Therefore the food is composed of the three gunas ; the Spirit, abiding within, is the enjoyer. Here sight is the evidence ; for, since animals spring from seed, it is the seed which is ultimately consumed; and by this it is made clear that it is Nature (the ultimate cause) which is the real food. Therefore the Spirit is the enjoyer, and Nature that which is enjoyed; he enjoys, abiding therein. The food supplied by Nature, since it is the development of the different three gunas, begins with Intellect and ends with the separate elements,t and is itself the sign (of

_“ Verily life asked, ‘what shall be my raiment?’ They answered, ‘ Water.’ Hence, those who eat wrap it up before and after the meal with water. It thus obtains a garment ; it remains not naked.”

* Bhiétdtman, the animal principle as embodied in the compound of organs and gross elements,—the elemental soul, cf. iii, 2

` + The word vigesha, as here applied to the five gross elements, occurs in

the Sankhya k4rika, 38.

267, The Maitri

the Intelligent Soul). By this has been set forth the nature of the fourteenfold path.* This world becomes food, being called pleasure, pain, and delusion ; so long as there is no production, there is no laying hold of the taste of the cause.t The vital principle also becomes food in its three conditions,—childhood, youth, old age ; its very development proves it to be food. So, too, Nature, when it passes into manifestation, becomes appre- hended; intellect and the rest—ascertainment, volition, and consciousness—are the means of seizing its flavour. Thus for the objects of the senses, the five (senses) are the me&ns of seizing their flavour; and so for all the actions of the five organs and the actions of the five vital airs. Thus the manifested (effects of Nature) are food, and equally is the unmanifested cause food. The unconditioned Soul is the enjoyer thereof. From the fact. that he is the enjoyer, his intelligence is established. As fire is the food-devourer of the gods and soma is the food, so he who thus knows eats food by fire.§ This vital principle is called Soma, but (as pervaded by pure intelligence) it also has nature for its mouth and is called fire. (This is proved) from the saying, ‘Spirit with the unmanifested as its mouth enjoys the three gunas.’ He who knows thus, he is the ascetic, he is the yogin, he performs the sacrifice of the soul. || As one (of subdued pas- sions) touches not wanton women who intrude into a lonely house, so he who touches not the objects of the senses when they intrude, is the ascetic, the yogin, and it is he that offers the sacri- fice of the soul. (10)

* [. €. the different functions of the ten organs of sense and action and the four vrittis of the internal organ.

¶† I. €, nature, the original cause, is only recognised by an inference from its effects. |

{ Or “thus has been established the manifested food and the unmanifested food.” a

§ He eats food as being identified with fire, and so, like fire, is not defiled by the faults of the food. RK.

|| Atmaydjin, he who performs a sacrifice for the purifying of the soul. R.

Upanishad. 0265

८८ Supreme® is this form of the Soul, which is (called) food ; for this vital principle (prana) is composed of food. If it eats not, then it thinks not, it hears not, it touches not, it sees. not, it speaks not, it smells not, it tastes not, and it lets loose the vital airs; thus saith (the Sruti.t) But if it eats, then, being full of vigour, it thinks, it hears, it touches, it speaks, it tastes, it smells, it sees. Thus saith (ihe Sruti;)t From food are creatures born, whatsoever inhabit the earth; thenceforth by food alone they live, and ultimately thereto aiso they return. (11)

“Tt"hath been also said elsewhere; All these creatures verily wander about day by day. desiring to seize food. The sun by his rays takes food, by this he warms. Refreshed by food these vital airs digest.§ By fvod verily fire blazes. By Brahman | desiring food was all this world produced. Therefore let a man worship food as the Soul.{ Thus saith (the Sruti); from food creatures are born; being born, by food they grow; it is eaten and it eats beings, therefore it is called food.** (12)

“It hath been also said elsewhere; ‘This is the world-bearing body of the adorable Vishnu, namely this food ; life is the essence of food, mind of life, knowledge of mind, joy of knowledge. He who knows thus, possesses food, life, mind, knowledge, and joy. Whatsoever beings here eat food, he who knows thus, eats food dwelling within them all. Food truly is the undecaying ; food,

* “Having in the first ten chapters described the worship of the Soul under its character of prana and the Sun, with its series of ceremonies and its result emancipation,—the Sruti now commences a new section to set forth various modes of worship of the individualised Brahman as essential intelligence, which have bliss as their ultimate end.” R.

+ Gf Chh&ndogya Upan. vii. 9. 1.

{ Taitt. Up. ii. 2

§ Sc. perform their respective functions and bring their objects to the enjoyer, Soul |

|| Prajapati. ..

{| The Scholiast here refers to the Vedanta Siitras, iv. 1. 4, 5, to remind the reader, that although food and the Supreme Soul are thus identified, he is not thereby to identify himself with food

** Se. anna from ad. Cf. Taitt. Up. ii. 2.

266 , The Maitri by tradition, is called that which is to be worshipped; food is the life of living beings; food is the eldest-born; food is called the physician. (13)

५ Tt hath been also said elsewhere ;* Food is the cause of all this (world of living beings), and time of food. (The sun is the cause of time; and the nature of time is made up of the space of mo- ments, &c.,—composed of twelve months, identical with the year. One-half thereof belongs to Agni, one-half to Varuna.f Again, the half commencing with the asterism Magha, and (ending with) the half of Sravishtha belongs to Agni, while the sun pérforms his southern journey; the half beginning with the constellation (Aslesha,) sacred to the serpents, and ending with the other half of Sravishth4,t belongs to the Moon (Soma), while the sun performs his northern journey. Among these (asterisms) each sct of nine-fourths is a part of the year-soul, characterised by the sun’s progress.) This is the evidence for the existence of time, since itis imperceptible to sense;—by this is time proved. Apart from the proof there is no apprehension of the thing to be proved. But from the apparently distinct nature (of time and its parts) even the subject of the proof (time) may become a proof to establish the true cognition of itself.g Thus saith (the Sruti) ;

* The sun as identical with time is now viewed as the Soul; and, hence, as food is dependent on time and time on the sun, the worship of food is suc- ceeded by the worship of this time-sun.

¢ The six months of the sun’s northern journey are sacred to Agni, as in- cluding the hot months; the six months of his southern journey are sacred to Varuna, as including the rainy months. R. But cf. Weber, Ind. Stud. ix. 363.

{ The sun’s southern journey takes in 134 asterisms (i.e. 6 x 23), sc. from Maghé to the first half of Sravishthé; the northern journey takes in 134 asterisms, reckoning backwards from Aélesh4 to the second half of Sravishth4. This reverse order is adopted to make the two halves more distinct. The latter set of asterisms are said to be sacred to Soma or the Moon, because . men look for its cooling influence during the heat; the former set to Agni, because they seek his warmth during the cold. |

§ It may be objected that we cannot use the parts of time to prove the existence of time as a whole; but we may view them as distinct, in order to prove the existence of the latter, just as we infer the lamp, from the lamp’s light. R.«

Upanishad. 9267

Yonder (sun) proceeds through all the parts of time; he who worships ¢ime as Brahman, from him time retires afar off. Thus saith (the Sruti); from time all beings flow; from time they grow; and into time they set; time is embodied and unem- bodied.* (14)

‘There are two forms uf Brahman, Time and non-Time $ what was before the sun, that is non-Time, destitute of parts; what is preceded by the sun, that is Time, possessing parts. The form of that which possesses parts is the year. From tne year verily are these creatures born; by the year, when born, they here grow ; into the year they set. Therefore the year is Prajapati, Time, food, the nest of Brahman, the Soul. Thus saith (the Sruti) ; Time dissolves all beings in the great Soul:+ but he who knows that in which time is itself dissolved,—he knows the Veda. (15)

“ This embodied Time is the ocean of creatures. Yonder (orb), called the sun, abides therein (as its cause), from which are born f the moon, the stars, the planets, the year, and the rest. From these comes all this; whatever is seen in this world of good or evil comes from these. Therefore the soul ofthe sun is Brahman; therefore let a man worship the Sun under his name. Time. Some say * The Sun is Brahman.” Thus saith (the Sruti); the offerer, the enjoyer, the offering, the hymn, the sacrifice, Vishnu, Prajapati, all these are he, the lord, the witness, who shines in yonder orb. (16)

८ Brahman was verily in the beginning (all) this. He was one, infinite; infinite to the east, infinite to the south, infinite to the west, infinite to the north, infinite above and below; infinite every way. Of him, indeed, there are no such limits as eastern, &९. ; therg is no across, nor above, nor below.§ This supreme Soul is

* Sc. embodied as the sun, and unembodied as the parts of time, from the moment to the year. R.

t Sc. the non-Time.

‡ Or “are nourished by entering into its light.”

§ The true reading is here Wy तियेग्वावाङ््‌ वद्धं धा, 4८८ seems to be here a neuter form, cf. pardz, Aitareya Up. iii. 3.

268°. : The Maitri

not to be apprehended; he is unmeasured, unborn, not to be reasoned about, not to be conceived. He is void of all contact like the ether.* In the destruction of all he alone wakes. Be- ginning with ether, he awakens all this world, which is only thought ;f by him verily is all this contemplated ; and in him it all dissolves. That is his brilliant form which warms in yonder sun, and which is the manifold splendour in smokeless fire, or which as the fire abiding in the belly digests food. Thus saith (the Sruti) ; This is one Soul, which is in fire, in the heart, and in the sun; he who knows this attains to union with the one. (17)

९ In the same way ¢ (is declared) the rule of the exercise of this (means for the concentration of the mind). This concentration (yoga) has six parts,§ restraint of the breath (prdndydma), re- straint of the senses (pratydhdra), meditation (dhydna), atten- tion (dhérand), self-examination (tarka),|| absorption (samddhi). When, beholding by this contemplation, he beholds the golden- coloured, the doer, the lord, the spirit, Brahman, the cause ; then the seer, abandoning his merits and sins, reduces everything to unity in the supreme indestructible (Soul). Thus saith (the Sruti); As beasts and birds approach not a blazing mountain, so faults never approach those who know Brahman. (18)

‘It hath been also said elsewhere: when the sage, conditioned

* Cf. Brihad Aranyaka Upan. iv. 2.4; 3.16. Hence there is no obstacle to his infinity.

† It is “only thought,” as being pervaded by the semblance of intelli- gence. R.

f~ Having thus shewn the form of Brahman to be contemplated and the mode of contemplation, the Sruti, for the accomplishment of this contempla- tion, i.e. this fixing of the intellect on its object, now proceeds to declare Yoga with its parts as the means for attaining the complete mastery of the intellect. KR.

§ Compare these six angas with the eight mentioned in the Yoga Sutras, ii. 29. Yama “forbearance,” ntyama “ religious observances,” dsana “ pos- tures,” prdéndydma, pratydhdra, dhdrand, dhdyna, and samédhi.

| Tarka is explained by the Commentator as the examination whether the mind has become transfused or not into its object; or as the investigation into the hindrances of concentration caused by the inferior powers gained by ` meditation cnd attention; or as the technical savikalpaka-samddhi.

Unanishad. 259

as prana, has obtained the mastery over his mind and left out- side all the objects of the senses, then let him remain void of all volition. Since the individual soul called préna springs from the non-pr4na;* hence let the (apparent) prana fix itself in the fourth stage. Thus saith (the Sruti), That which is itself apart from intellect, which yet abides in the midst of intellect, the inconceivable, the supremely secret;—on this let him fix his intellect;+ thus this subtil body, having no subject, is merged. § (19)

“It hath been also said elsewhere: there is yet a higher exer- cise of attention (dhdrand) for the sage; after pressing the end of his tongue against his palate and restraining his voice, mind, and breath,|| he beholds Brahman by contemplation. When thus, by the annihilation of the mind, he beholds the seif-manifesting soul, the less than the least, as identified with the Supreme Soul, —then, having seen the soul thus identified, he becomes divested of self. Being thus divested, he becomes unlimited, destitute of (material) support, only an object of pure thought. This is the great secret,—final Emancipation. Thus saith (the Sruti); By the serenity of the intellect he destroys all action, good or bad; with serene soul, abiding in the Soul, he enjoys undying bliss. (20)

“It hath been also said elsewhere: The artery, called Sushumné, which supplies the passage for the vital air, rises upward (from

* Scil. the Supreme Intelligence, void of all distinctions such as préna, &c.

+ Let the soul, abandoning the notion that it is préna, meditate on itself as the non-prana, or pure intelligence, and so, having passed the three stages (of waking existence, sleep, and sound sleep), fix itself in the fourth stage of pure intelligence.

‡ Let him fix his intellect (chitta) thereon, i.e. let him bring his intellect into unity therewith by causing it to become identical in form. ` 6 This last clause, tachcha lingam nirdsrayam, is explained in two ways. This which is called prana, 1.6. the individual soul as characterised by the subtil body, wili thus no longer appear in its separate individuality from the absence of any conscious subject ; o7 this subtil body bearing the name of intellect will thus become void of all objects.

|| This process is called dambikdyoga, and its resultant state unmantbhdva.

1)

270 The Maitri

the heart) and is interrupted in the middle of the palate. By means of this artery, conjoined with the prana (brought under subjection), the mind (merged by contemplation into its object, Brahman), and the repetition of (the mystic syllable) Om, let him rise upwards,* turning the end of his tongue on the palate, and uniting the senses (with the prana and mind).ft Let the absence of limitations contemplate itself. t Then he attains the freedom from all organs ;§ from this freedom he is no longer capable of pleasure or pain; he gains absolute unity. Thus saith (the Sruti) ; ‘ ‘First having mastered prana, then having fixed it (on the palate), having crossed the state of limitation, let him, in the crown of the head, merge (the soul) in the unlimited (Brahman). (21) «५ [{ hath been also said elsewhere: Two Brahmans are indeed to be contemplated, Sound and nonsSound. By Sound is the non-Sound manifested. Of these two Om is the Brahman called Sound. By means of this (Om), rising above (all things) || a man becomes merged in the (supreme Brahman called) non-Sound. This is the end, this is immortality, this is absorption and _beati- tude. As the spider, rising up by its thread, reaches a free space, so this thinker, rising up by means of Om, reaches abso- lute freedom. But others who maintain the Brahman called Sound, hold otherwise. By fixing their thumbs on their ears, they listen to the sound in the ether within the heart. It hatha

* By entering into the piece of flesh which hangs like a breast above the palate, cf. Aitareya Upan. i. 6. 1; Katha Upan. vi. 16; Prasna Upan. iii. 6. The coronal artery (Sushumné) is said to terminate where the roots of the hair are divided or distributed.

+ The Comm. reads here sanyojya, but notices the reading of the Sansk. text asanyojya, i.e. dissolving the connection of the bodily sites of the senses with the mind and prana.

t Sci. “let him, thus entirely freed from limitations, contemplate, or be conscious of, the absence of limitations, i.e. the full unlimited perfection of the world of Brahman.”

§ The ten external organs, and the internal organ, manas,

| As Om pervades all sounds expressing all objects, he rises by means of its repetition, beyond all objects of cognition, whether they be words which express on objects which are expressed. R.

Upanishad. 271

sevenfold similitude. it is like the sound of rivers, or a bell, or a brazen vessel, or a wheel, or the croaking of frogs, or rain, or a sound heard in a still place. Passing beyond this variously- likened sound, they lose themselves in the Supreme non-Sound, the unmanifested Brahman. Therein they merge all their indi- vidual attributes, they can no longer be severally distinguished, as the various flavours of the ficwers are iost in the honey. Thus saith (the Sruti); Two Brahmans are to be known, the Sound- Brahman and the Supreme; he who is versed in the Sound- Bralman, attains to the Supreme.* (22)

“It hath been said elsewhere: The syllable Om is Sound its end is silence, + soundless, void of all fear or sorrow, full of joy and satisfaction, firm, immoveable, indestructible, imperish- able, certain,—its name is Vishnu. To attain ihis state other than all else, let a man worship these two. Thus saith (the Sruti); He who is the Deity, Superior and Inferior, Om by name,—who is without Sound and absvlute—on Him Jet a man meditate in the topmost place. { (23)

‘Tt hath been said elsewhere: The body is the bow, Om is the arrow, its point is the mind; having pierced the error-distin- guished darkness§ he proceeds to that which is unenveloped by darkness. || Piercing that which was (once) enveloped thereby,{

* This éloka occurs in the Mahabh. xii. 8540, and it is quoted in the Sar- vadaréana Sangraha, p. 147, in the Panini-daréana, where sabda is taken to mean “speech,” “words.” It also occurs in the Amrita Vindu Up. (Ind. Stud. ti. 62.)

+ The earlicr Upanishads divide Om into four parts (34 métris), but in the RAmatdpaniya Upanishad (Weber’s ed. pp. 312, 315) we find a division into seVen, scil. 1. a, 2. u, 3. m, 4. vindu, 5. ndda (the nasal half-circle f), the sahkti (the namak of Om namah? cf. Weber's Rématdp. pp. 292, 312), santa or the ensuing silence after the word is uttered. (In p. 333 the ardhamdtra of Om is called the fourth, and vindu and ndda the fifth and sixth, aksharas),.

This is explained as either the heart or the conjunction of the brows | and nose, called avimukia.

6 I.e. the primeval ignorance.

|| I. €. the soul gs separate from the bodily organization. q I.e. the soul as the supposed site of egoism D

272 The Maitri

he beholds Brahman flashing like the circle of a whirling torch, in colour like the sun, full of vigour, beyond the bounds of dark- ness,* (that Brahman) which shines in yonder sun, and in the moon, fire, and lightning.t Then having verily seen him,t he goes into immortality. Thus saith (the Srut1) ;

« The contemplation is fixed (first) on the objects,§ (then) on the internal supreme Brahman ; thus the dim perception attains dis- tinctness. All that belongs to the mind being thus absorbed, the bliss which is its own witness (arises)—this is the indestructible, resplendent Brahman, this the end, this is the only world.|| (24)

‘It hath been also said elsewhere: He who with all his senses absorbed as in sound sleep, with his intellect perfectly clear, dwelling in the cavern of the senses, but not subject to their power, beholds, as in a dream, the mover,{ called Om, manifest as light, the sleepless, the ageless, the deathless, the sorrowless,— he too himself becomes the mover, called Om, manifest as light, the sleepless, the ageless, the deathless, the sorrowless. Thus saith (the Sruti); Since he thus joins (क) or they join to prana and Om all the world in its manifold variety ; hence is this called in tradition Yoga. The uniting of the prana, the mind, and the senses,—the abandonment of all individual exist- ence,—this is (also) called Yoga.** (25)

It hath been also said elsewhere: As the fisherman by his nets draws out the denizens of the waters and offers them in the fire in his belly, so too a man by this word Om draws out these

These epithets of Brahman are in the masculine, to shew the identity

between the neuter Brahman and the masculine soul

+ Cf. Bhagavad Gita, xv. 12. “That splendour which abiding in the sun illumines the whole world, which abides in the moon and in fire,—that’ splendour know to be mine |

{ Sc. the soul as Brahman

§ Sc. the body, Om, the mind, and the place of the mind’s absorption. R

|| Loka eva, the fruit of all means. R.

q I. e..the Supreme considered as the Antaryamt /swarah

** The first couplet describes the ultimate Yoga which is the end; the second describes the previous or minor Yoga which is the means. R.

Upanishad. 273

pranas and offers them in the perfect* fire (of the Brahman- Soul); hence this fire is like the heated Mahavira pot.f Just as the ghee in the heated earthen pot blazes up at the contact with grass and sticks, so verily this (fire of the Soul) which bears the name of the non-Prana, blazes up{ at the contact with the pranas. That which blazes up is the form of Brahman,§ it is the highest form of Vishnu, it is the essence of Rudra. It is this which, dividing itself in infinite ways, fills these worlds. Thus saith (the Sruti); As the sparks from the fire and as the rays from the sun, so again and again in succession the pranas &c. proceed therefrom.|| (26)

“‘ Tt hath been also said elsewhere: The warmth of the body is the heat of tha supreme, immortal, unembodied Brahman ; this (body) is the ghee thereof. This heat thus revealed is placed in the ether. This ether within the heart they intently lay bare, and there is produced as it were its light. Hence he (the wor- shipper) speedily becomes identified witu it. As a ball of iron placed in the earth speedily becomes earth, and as the ball, having assumed the appearance of a clod, is no longer subject to the action of fire, smiths, or the like; so the reflected intelligence

* Andmaya is also applied to Brahman in the Swet4s. Upan. iii. 10, and is there explained by Sankara ‘devoid of the three kinds of pain as arising from one’s own organization or other organized bodies or supernatural agents,’

† The Mahavira is a large earthen pot used at the Pravargya ceremony ; it is heated with sticks and burning coals; milk, ghee, &c. are then thrown intd it and afterwards poured out upon the Ahavanfya fire. The fire in the heated pot communicates itself as heat to the contents, but does not become visible as flame until they come in contact with the blazing sticks, &c, So the Soul, though in the body, is not manifested until the prinas, &c. are

` absorbed in it.

{ I. €. becomes manifest. R.

§ Sc. Hiranyagarbha, the creator.

|| The pranas, &c. are absorbed in deep sleep and in the intervals ‘between successive creations; they are again called into activity at waking and at creation. “Cf. Brihad Arany. Upan. ii, 1. 20, and infra, §. 31

{| By it that splendour or heat (¢ejas) of Brahman, which is otherwise unmanifested, is manifested, as fire blazes up at the contact with ghee. ए.

274 The Maitri

with its substratum (the intellect) vanishes. Thus saith (the Sruti); This (Brahman), which is the ether in the heart, the storehouse (of all existence), the joy-giver, and the ultimate end,—this is our true nature and our goal; this too is the splendour of fire and sun. (27)

“It hath been also said elsewhere: Having passed beyond thie elements, the senses, and their objects,—having then seized the bow whose string is a mendicant life and whose stick is fortitude, with the arrow of unselfishness he strikes down the first warder * of the door of Brahman. Having infatuation as its crest, desire and jealousy as its ear-rings, sloth, sleep, and sin as its staff,—tnis lord of ambition, seizing its bow, with anger as the string and lust as the stick, by the arrow of will slays all beings. Having slain this (warder), and by the raft of the word Om having crossed over the ether within the heart, the (Brahman) within the ether being manifested, let him enter the hall of Brahman, as the digger, seeking (buried) metals, slowly enters within the pit. Then let him by the instruction of the teachers pierce through the veil of Brahman‘ with its four wrappings.t Then pure, clean, unde- veloped, calm, escaped from prdna and dtman, infinite, indestruc- tible, immoveable, eternal, unborn, absolute, he abides in his own greatness. Then having beheld the Soul abiding in its own greatness, he looks on at the wheel of mundane existence as the revolving wheel of a chariot. Thus saith (the Sruti) ; The endless, secret, and perfect Yoga is accomplished by the embodied

* Egoism, ahankdra.

+ The dnandamaya hosa, or “sheath” composed of pure joy. This sheath or envelope is described as consisting of the primeval ignorance with the quality of goodness predominant (sattwapradhindjnana.). It is interesting to compare this passage with the words of Hippolytus in the Philosophu- mena, i, p. 29. rovro b€ 790 pas 6 pact Adyor 70 6601, dvuTovs pdvovs edévat Bpaxpavas déyovat, Sid 7d Grroppiyra (८6६१०४४ tiv Kevodogiav, & dors yirov ris Wuxns €oxaros, ;

t Sc. the four hosas, annamaya, prdnamaya, manomaya, and vijndénamaya, or the successive ^" sheaths’ which encase the soul, viz.« the subtil body composed of the last three, and the gross body formed of the gross elements.

Upanishad. 275

spirit, released from all sensuous ties, and for six manths intent on concentration; but it never takes place to him, however fired (by instruction), who is harassed by passion and darkness and remains attached to child, wife, or family.” (28) Thus having spoken, the son of Sakéyana, with his heart fixed on his inner self, having made his obeisance to him, said; “ by this knowledge of Brahman, O King, did the sons of Prajapati* mount the path to Brahman. By the practice of Yoga a man attains to contentment, to the endurance of contraries, and cispassionate- ness. “Let him not reveal this deepest mystery to one who is not a son or a pupil and dispassionate.t Let him give it to him who is entirely devoted to his teacher and possessed of all virtues. (29) Om! Seated in a pure place, himself pure and abiding in the quality of goodness,t let him continue studying Brahman, speak- ing of Brahman, meditating on Brahman, worshipping Brahman. We becomes absorbed in the perfect Brahman who yearns to- wards the perfect (man). Then himself, now another (from his own incorporated individuality), with all his bonds cut asunder by the earned manifestation of Brahman, void of all hope, void of all fear from others as from himself, void of all desire,—he attains to imperishable, unbounded happiness. This entire ab- sence of desire is, as it were, the highest outcome of the su- preme treasure. For he, as man, is by nature all made up of desires, characterized by (the transitory conditions of) certitude, volition, and self-consciousness, and therefore in bonds; hence he who 18 the opposite of all this, is emancipated. Now some say§ that

* The Valakhilyas.

+ Swetééw. Up. vi. 22.

t Sc. with his mind perfectly calm.

§ These are the Sankhyas, who maintain that it is not the Soul which is

‘bound; but that it is the Intellect (buddhi or mahat)—the first production of the gunas in prairiti, and therefore here called guna—which becomes bound by the peculiar function of intellect, adhyavasaya, through the influence of the old impressions from former actions which have hardened, as it were, into a new special nature round it, The fault attaching to adhyavasdya is the devotion to those external objects which it helongs to that function to pronounce upon with transitory certainty. Th Upanishad

276, The Muattri

‘the guna; by the force of a special nature of its own, becomes bound with the bond ofcertitude; and hence its emancipation arises from the destruction of the fault attaching to this certitude.” But by the mind only does one see, by the mind only does one hear.* Desire, volition, doubt, belief, disbelief, firmness, want of firmness, shame, understanding, fear,—all these are nothing but the mind. Borne along and soiled by the stream of qualities, uncertain, unstable, destitute (of all true knowledge), full of desires and forlorn, (the soul) becomes subject to self-conscious- ness. Thinking such thoughts as “I,” “he,” thisis mine,” &c., it binds itself by itself as a bird with a snare. Hence the soul becomes apparently characterised by certitude, volition, and consciousness, and is bound; and hence when it is the opposite to all this, it is emancipated. Therefore let a man abide void of certitude, void of volition, void of self-consciousness. This is the definition of emancipation; this is of all paths the path to Brahman ; this is the opening of the door. By this shall he pass to the other side of this darkness. Herein are all desires contained. Thus do the sages declare it; ‘ When the five organs of knowledge remain with the mind and the intellect makes no effort, that state they call the highest aim. ”’+

Thus having spoken, the son of Sakayana, with his heart fixed on his inner self, ceased. The king named after the wind,t having made his obeisance to him and duly offered his homage, went, with his aim attained, to the northern path.§ There is here no going by any by-way. This is the path to

maintains, on the contrary, that apparent action does not belong to buddhi at all, since it is only an instrument.

* The internal organ (antah-karana), whether called mind, intellect, or egoism, is the instrument of the apparently acting soul; still the soul is not really an actor. The soul can use such phrases as “I desire,” &c., only’ by becoming erroneously identified with these its organs and thus trans- ferring their characteristics and affections to itself, as the red of the china rose is reflected on the crystal.

† Katha Upan. vi. 10.

4 11... `

६ Prasna Upan. i. 10,

Upanishad. 277

Rrahman. Bursting open the door of the sun, he departed by the upward path.* On this point the sages declare ;

Endless are the rayst of that soul which abides like a lamp in the heart,—-white and black, brown and blue, tawny and reddish. One of theset rises upward which pierces the orb of the sun ; by this, having passed beyond the world of Brahman, they attain to the supreme abode. The other hundred rays § of the heart also rise upward; by them a man obtains the special mansions of the different classes of the gods. But those rays which are many-hued, downward-pointing and of faint lustre, by these a man passes on helpless to receive here the fruit of his works.

Therefore yonder adorable San is the cause of creation, of heaven, and of emancipation.|| (30)

One asks,‘ With what are these senses identical, when they go forth to their objects, and who sends thei forth or restrains them ?”’ Another answers, ^^ They are identical with the soul; the soul sends them forth or restrains them; so do the Apsara- sas,** and the sun’s rays. By its five rayst+ the soul devours its objects.” Which of these is the soul? It is that which is defined by such marks as pure, clean, undeveloped, calm, &e.; itis to be apprehended by its own signs. This is the sign of that which

* Or this may be taken “they departed,” i.e. those who worship the con- ditioned (saguna) Brahman, as opposed to those who, like Brihadratha, wor- shipped the unconditioned (nirguna) Brahman.

+ These are the various arteries from the heart, Cf. Chhandogya Up. viii, 6; the various hues are caused by the varying proportion of the three humours.

ft The sushumnd artery

§ Cf. Katha Up. vi. 16

|| If he is not worshipped at all, he gives continual births; if he is worshipped as a god, he gives heaven to the worshipper; ifas Brahman, he gives emancipation. R,

बु The tale of Sakéyanya and Brihadratha is now finished ; and the Sruti proceeds to-discuss certain questions hitherto left undetermined.

** The Apsarasas are explained to mean here the various enticing objects of the senses; and the sun’s rays are said to include metonymically the various other deities of the organs (see Aitareya Up. i. 1. 3.)

tt The fivo senses

278 The Maitri

in itself has no signs. As heat and the thing pervaded thereby are the sign of fire,—as the pure sweet taste is of water; [so intelligence is the sign of the soul;] thus say some.* ` Otherst say, speech, hearing, sight, the mind, the vital air, [are its signs.| Others say, intellect, firmness, memory, knowledge.t But these things are only signs of it, just as the shoots here are of the seed, or the smoke, the blaze, the sparks are of the fire. Thus they declare; As the sparks from the fire and the beams from the sun, so the vital airs &९. again and again come forth here in their order from the soul. (31)

From this Being abiding in the soul § come forth all the vital airs, all the worlds, all the Vedas, all the gods,|| and all beings. Its mystery is this, viz. the truth of the truth.{ Just as when a fire is kindled of green wood, jets of smoke burst forth, so, as a sigh of this great Being, come forth the Rig Veda, the Yajur Veda, the Sama Veda, the Atharvangirasas, the ItihAsa,** the Purana,tt the scientific treatises,{{ the Upanishads, the Slo- kas,§$§ the Sutras,|||| the explanations,f{ the confirmatory narra- tives.| All these things belong to him. (32)

* Cf. Swetds. Up. vi. 13.

+ Cf Kena Up. 2.

{ Cf. Aitareya Up. ili. 2. For प्रज्ञा तट्‌ read with the British Museum 11.8. प्रज्ञानम्‌

$ Or, as the Schol, takes it, “from this Soul thus abiding in itself.”

|| The Comm. explains ^ the Vedas”’ here as “all the means of knowledge,” i.e. all the functions of intellect; and “the gods” as the deities, fire, & ८. who preside over the various organs.

व The mystic word sat-tyat (satya) is supposed here to represent the five elements, and the soul is the satya or transcendental substrat :m thereof. Cf. Chhand. Up. vi. 1.

** The Itihdsas are the Vaidic legends, as that of Jénaéruti, in Chhan- dogya Up. iv. 1.

†† Accounts of the creation, &c.

tt Books on the science of worship.

§§ Verses such as those continually introduced in this Chapter.

||| Sentences summing up a subject in a few words as the address to Briha- dratha in 1. 1, ‘ this soul whom thou seekest is thine own.”

नानृ As the section which follows in ii. 2 + As that df the colloquy between the Valakhilyas and Prajapati

Upanishad. 279

This (Gdrhapatya) fire with its five bricks is the year. These are the bricks thereof :—the spring, the summer, the rains, the autumn, the winter. By these this fire becomes possessed of a front, two sides, a back, and a centre. This (earth) is the first laying of the bricks of Prajapati, the knower of the soul. (This fire), tossing up the sacrificer with its hands to the firmament, presents him to Vayu. Verily Prana is Vayu.*— Prana is (the Dakshina) fire. These are the bricks thereof,—the vital air that goes tpward, that circulates. that goes downward, that equalises, that goes forth. By these this fire becomes possessed of a front, two sides, a back, and a -entre. Yonder firmament is the second laying of the bricks of Prajapati, the knower of the soul. (This fire), tossing up with its hands the sacrificer to heaven, presents him to Indra. Yonder sun is Indra.——He, Indra, is the (Ahava- niya) fire. These are the bricks thereof,—the Rig, the Yajus, the Sama, the Atharvangirasas, the Itihasa, the Purana.t By these this fire becomes possessed of a front, two sides, a back, and a centre. Yonder heaven is the third laying of the bricks of Prajapati, the knower of the soul. (This fire) with its hands offers the sacrificer to Prajapati, the knower of the soul. The knower of the soul, tossing him up, presents him to Brahman ;{ abiding in him, he becomes possessed of all happiness and joy. (33)

The earth is the Garhapatya fire, the firmament is the Dakshina fire, heaven is the Ahavaniya fire. Hence§ are they called the Pavamana, the Pavaka, and the Suchi,|| since by these is the

* Vayu is thus identified as Prana and Hiranyagarbha.

¶ These last two are considered as one.

t Ie. the inferior Brahman (masc., not neuter); as we learn from the Vedanta Stitras, on the authority of the sage Badari, that there can be no | such thing as motion mentioned, when the Supreme Brahman is the end attained. R.

$ The Schol. would read ta eva for tata eva,— these are called,’ &c.

॥ These are-sacrificial epithets of Agni as “the pure,” “ the purifier,” ‘the bright” (see Sayana on Taitt. Brahm. i. 1, 5.) After the’ceremony of laying the fire (ddhdfa) at the Agnihotra, three oblations are offered to Agni

280 The Maitri

sacrifice of those fires performed. The digestive fire is also an embodiment of Pavamana, Pavaka and Suchi; therefore Fire is to be worshipped with oblations; he is 1006 laid with bricks ; he is to be praised with hymns; he is to be meditated upon. The sacri- ficer, having taken the oblation, is thus to meditate on the deity ; “ Bright of hue as gold—like a bird—abiding in the heart and in the sun, as a diver bird, as a swan—of mighty lustre—Him (the Soul) we worship in this fire.” Thus saying, he is to search out the meaning of the mantra; that adorable splendour of the Sun is _ to be meditated on by him who abiding in his own heart meditates thereon. Here he attains the place of perfect mental calm ; he holds within his own soul the object of his meditation. On this point there are these verses:—‘ As the fire without fuel abides tranquil in its source, so the intellect, after the cessation of its functions, abides tranquil in its source.* When the mind through the desire for truth remains tranquil in its source, the false im- pulses, following blindly former actions, cease, which charac- terised it while deluded by the senses and their objects. It is the intellect which causes the round of births, let him cleanse it with every effort; what he thinks upon, that does he become,— this is the eternal mystery. When the intellect is at rest, he destroys all actions, good or bad; abiding in the soul, with his own soul calm, he attains to eternal joy. As the intellect of a living being is attached to the objects of sense,—were it but thus fixed upon Brahman, who would not be released from his chain ? The mind is described as twofold, pure and impure; it is impure from the contact of desire, it is pure when it is delivered from all desire.t Having made the mind perfectly motionless, free from sleep and agitation,—when he passes into that state where the

under these three characters. These three deities thus form the connecting link between the earlier and later portions of the sacrifice; dnd consequently the three fires may be identified with them # * Ignorance is the source or yoni of the intellect (chitta), as the subtil element (tejqs) is that of the element fire ¶ This and some of the following vv. are found in the Amritavindu Up., see Ind. Stud. ii. p. 60.

Upanishad. 281

mind itself vanishes, then is that the highest place. So long is the mind: to be’ kept under, until it becomes lost in the heart ; this is knowledge, this is liberation ; all the rest is but book-pro- lixity. The happiness which comes to that mind which has

washed away its defilement by intense abstraction and which has

merged itseli’ in the Soul,—this cannot be uttered by the voice ;

it is apprehended by its own perception alone. As one cannot

distinguish water in water, nor fire in fire, nor ether in ether, so

he whose mind is thus ahsorbed, is completely emancipated.

The mind alone is to mortals the cause of bondage and liberation ;

cleaving to objects of sense, it is only for bondage ; when it is

void of all objects it is called liberation.”

Hence to those who offer not the Agnihotra, who lay not the bricks for the fires, who are destitute of knowledge and who meditate not on the Soul, the pursuit of the smpyrean* of the abode of Brahman is utterly barred. Therefore is Fire to be worshipped with oblations, to be laid with bricks, to be praised with hymns, to be meditated upon. (34)

Adorationt to Agni, abiding in the earth, the rememberer of the world; do thou give the world to me the worshipper. Adora- tion to Vayu, abiding in the firmament, the rememberer of the world ; do thou give the world to me the worshipper. Adoration to the Sun, abiding in the sky, the rememberer of the world; do thou give the world to me the worshipper. Adoration to Brahman, abiding in all, the rememberer of all; do thou give all to me the worshipper. The countenance of the true (Soul) is hidden by a golden disc; 0 Ptshan, open it, that I may obtain the éruthful Vishnu. He who is the being in the sun,—I am He.

This is the truthful One,—the essential nature of the Sun. It is bright, in the form of a man,t devoid of sex;§ it is buta portion of that splendour that pervades space, which appears in

_ * Lit. “the ether or sky,” vyoman, so named as being destitute of all form + Here follow mantras for the spiritual worship of the fire, &c { Chhandogya Upan. i. 6. 6 § Swetasw. Upan. v. 10

282 The Maitri

‘the midst of the sun and in the eye and in fire. This 18 Brah- man, this is immortal, this is light. This is the Truthful ; it is but a portion of that splendour that pervades space, which appears immortal in the midst of the sun, whose shoots are the moon and the vital airs. This is Brahman, this is immortal, this is light. This is the Truthful; it is but a portion of that splen- dour that pervades space, which shines as the Yajus in the sun, as Om, the waters, light, moisture, ambrosia. Brahman is bhis, bhuvas, swar, is Om. ।

The eight-footed, the pure, the havisa, bound with three threads, the minute, the imperishable, blind to the two attri- butes,* kindled with splendour,—seeing Him, a man sees all. Of that splendour that pervades space those two rays are only a portion, which rise in the midst of the sun. These (rays) are the अप्रा. the truthful, these are the Yajus, these are devotion, these are Agni, these are Vayu, these are Prana, these are the waters, these are the moon, these are strength, these are immor- tality, these are the mcans for the attainment of Brahman, these are the ocean-like sun.t In that (ocean) the worshippers are drowned, as a lump of salt (in the sea). This is their identity with Brahman ;§ there all desires are collected together. Thus do the sages declare: The worshipper, absorbed in the gods, flashes like a lamp fanned by a gentle wind; he who knows thus is the knower, he knows duality, he goes to an unique abode and becomes identified therewith. Those individual existences which continually rise like the spray drops (whirled by the wind), like

* The eight feet are the eight half-quarters; Aansa 18 a name of the sun, as going everywhere; the three threads are the three Vedas with which the sun is identified ; the two attributes are merit and demerit.— This 61. is a curiously corrupted version of the Chulika Up. i. 1; cf. Ind. Stud. ix. 11

+ The Schol. explains savit as savitri, but it may mean ‘the knower,” as in p. 187, last line

The Schol. explains bhdnur-arnavah as either one word, “a mass of brightness,” or, if divided, as the rain-hringing sun. The words occur in Rig Veda iii. 22. 2, as applied to Agni, and Sayana explains ther as “ resplen- dent, great like the ocean.”’

¢ Scil. the inferior Brahman.

Upanishad. 283

the lightning flashes of the cloud-concealed light in the highest empyrean,—they, from bearing the reflection of the light of the Supreme Glory, (seem multitudinous) as the flickering flame- crests which follow the fire. (35)

There are these two manifestations of the Brahman-light,* the one is calm, the other abundant. The home of the calm is ether,*the home of the abundant is this (visible) food. Therefore must offerings be mace in the sacrificial area with hymns, corn, ghee, flesh, cakes, food cooked in the sthdli, &c.,¢ and with meats and dyinks thrown} into the mouth ; § (let a man eat these latter) thinking, “ my mouth is the Ahavaniya fire.”’ (Let this be done) for the increase of vigour, for thc attainment of heaven, and for immortality.|| On this point they declare: Let him who desires heaven offer the Agnihotra, by the Agnishtoma he wins the kingdom of Yama, by the Uktha the kingdom of Soma, by the Shodasin the kingdom of the Sun, by the Atirétra the heaven (of Indra), by the continued sacrifices (from those of twelve suc- cessive nights) up to those which last a thousand years the heaven of Prajapati. As the lamp consists of the union of the wick, the vessel, and the oil, so from the union of the individual body and the world exist the Individual Soul and the pure Sun.{ (36)

Therefore let him devoutly honour the aforesaid (round of cere- monial rites) by repeating the word Om (at their commencement. ) Unbounded is its might, and located in three sites,—in the fire,

* Scil. the self-manifestation of thought which is identical with Brahman. + These offerings are to be made to Brahman as Iéwara. { The Schol. reads here avasishtaih, i.e. with the meat and drink remain- ing after the offering. § These offerings are to be made to Brahman as the Jivétman. _ || The two former objects belong to the inferior worshippers; the third object belongs te the worshipper who desires liberation, and who therefore must not neglect these rites. ` बु As the lamp burns until all the oil in the wick and the vessel is con- sumed, so the light of Brahman remains divided as the individual soul and ‘the Sun, until all the latent influences of previous actions in the incorporated being and in the world are exhausted. R.

284 The Maitri

the Sun, and in prana.* Thus this channel (of offering) abounds in food, for it carries to the Sun the oblation offered in the fire, and the moisture which flows therefrom rains down as with the sound of a hymn; by this rain all these living beings (prandh) grow, and from these living beings (thus invigorated) progeny are born. On this point thus declare the sages: The oblation which is offered in fire, it bears up to the sun; the sun rains it down by his rays, by it is food produced, and from food living beings arise. Thus too saith (Manut); The oblation duly cast into the flame ascends (in smoke) to the sun; from tke sun ` it 18 born as rain, from rain comes food, and from food living beings. (37) -

He who performs the Agnihotra cuts through the net of greed; then, having cut through infatuation and no longer approving anger, he meditates on his high desire.{ Then, piercing through the veil of Brahman with its four wrappings,§ he enters next into the pure ether|| (of the Supreme). There, having pierced through all the spheres of the Sun, Moon, and Fire, characterized by the quality of goodness,—being himself perfectly pure, he be- holds at last the Supreme self-dependent Intelligence abiding in its own majesty; dwelling within the quality of goodness, im- moveable, immortal, imperishable, firm, bearing the name Vishnu, the supreme abode, endowed with true desires and infinite knowledge.{ On this point thus declare the sages: In the midst of the sun abides Soma, in the midst of Soma Fire, in the midst of Fire (the quality) Goodness, in the midst of Good~ ness the Imperishable.

* These three represent respectively the site of the offering, the deity of the rite, and the enjoyer of the fruit attained thereby.

¶ Institutes, iii. 76.

‡ Scil. the desire of emancipation.

§ Cf. supra §. 28.

|| Cf. Chhand. Upan. viii. 14, “ Ether (or space, dda) is the bearer of name and form,—that is Brahman, in the midst whereof these two abide.”’

| The Scholiast remarks that these last two epithets, being incongruous in the description of the absolute Brahman, are added to shew that this final

Upanishad. 285

Having meditated on the Soul, which is less than, the least, which reveals itself (within the lotus) of the size of the thumb, in the span (of the heart) within the body, he becomes identified with the Supreme; there all desires are collected together. On this point thus declare the sages: Revealing itself within (the lotus) of the size of the thumL, in the span (of the heart) within the body, like the flame of a lamp burning dimly or brightly,* that Brahman, the cvject of universal praise, the great deity, entered all beings. Om! adoration to Brahman ! Adoratitn ! (38)

SEVENTH CHAPTER.

Aanl, the Géyutri metre, the Trivrit Stoma,t the Rathantara Saman, the Spring, the vital air that goes upward (prana), the lunar mansions, the Vasus,—these rise to the east (of the sunt), they warm, they rain, they praise, they re-enter within (the sun), they look through the opening.§ He (the Sun) is inconceivable, formless, unsearchable, concealed, faultless, compact, deep, void of qualities, pure, resplendent, the enjoyer of the three qualities, terrible, uncreated, the Lord of yogins, omniscient, mighty, im- measurable, without beginning or end, possessing all excellence, unborn, wise, indescribable, all-creating, the soul of all, all-en- joying, the ruler of all, he who is within the inner life of all. (1)

Emancipation is progressive; the worshipper first obtains the causal Brah- man, and then subsequently rises to identity with the absolute rd dv.

* Literally “manifesting itself in two or three ways,” i.e. in an inferior, middle >r superior way, in proportion to the degree of purity in the internal organ, as a lamp burns dimly or brightly according to the nature of the oil and wick. R.

+ See Haug’s Aitareya Bréhmana, vol. ii. p. 237.

{ The Sun is ta be contemplated as thus attended by these embodied powers.

.§ Anquetil du Perron, “ 0866, ट vid radii solis, volitionem aque vites acqui- rendss faciunt,” ory as Schol., “ by the door or path of the action of the sun’s rays they behold the ambrosia to be enjoyed.”

F

286 ` The Mattri

[

oS

Indra, the Trishtubh metre, the Panchadasa Stoma,*® the Brihat Saman, the summer, the vital air that circulates, Soma,t the Rudras,—these rise to the south (of thé sun), they warm, they rain, they praise, they re-enter within (the sun), they look through the opening. He is without beginning or end, un- measured, unbounded, not to be set in action by another, inde- pendent, without sex, without form, of infinite power, the creator, the illuminator. (2)

The Maruts, the Jagati metre, the Saptadasa Stoma, the Vairtipa Saman, the rainy season, the vital air that goes down- ward, Sukra, the Adityas,—these rise to the west (of the sun), they warm, they rain, they praise, they re-enter within (the sun), they look through the opening. This is the calm, the soundless, the fearless, the sorrowless, itself all joy, satisfied, firm, immove- able, immortal, imperishable, sure, the supreme abode, bearing the name Vishnu. (3)

The Viswe devaéh, the Anushtubh metre, the Ekavinga Stoma, the Vairéja Saman, the autumn, the vital air that equalises, Varuna, the Sadhyas,—these rise to the north (of the sun), they warm, they rain, they praise, they re-enter within (the sun), they look through the opening. He is pure within, clean, void, calm, without prdna or dtman, and without end. (4)

Mitra and Varuna, the Pankti metre, the Trinava and Tray- astrinsa Stomas, the SAkwara and Raivata Sémans, the cold and dewy seasons, the vital air that goes forth, the Angirasas, the moon,—these rise above (the sun), they warm, they rain, they praise, they re-enter within (the sun), they look through the opening. He is the leader, bearing the name Om, in form pure light, the sleepless, the ageless, the deathless, the sorrowiegs. (5)

Saturn (Sani) the ascending node (Rahn), the descending node (Ketu), the serpents, the Rakshasas, the Yakshas, men, birds; Sarabhas, elephants, &c.,—these rise below (the sun), they warm,

* See Haug’s Ait. Brahm., ii. p. 238 + Anquetil du Perron, “luna ;” but chandramas is mentioned in §. 5

Upanishad. 287

they rain, they praise, they re-enter within (the sun), hey look through the opening. It is he who is wise, the supporter, who abides within all, the imperishable, the pure, the clean, the re- splendent, the patient, the calm. (6)

It it this which is the soul within tho heart, infinitesimal kindled like fire, assuming all forms; his is all this (visible) food; on him are all these creatures woven. This is the soul, from which all sin is abolished, the ageless, the deathless, the sorrowless, beyond all hunger or thirst*, whose volitiors are abso- lute, wlfose desires are absolute—this is the Supreme Lord, this is the King of beings, this is the protector of beings, this is the pre- serving dyke of creation. This Soul, the Lord, is Sambhu, Bhava, Rudra, Prajépati, the Creator of all, Hiranyagarbha, the Truth, Prana, Hansa, the Ruler, the eternal, Vishnu, Na- rayana,—he is the one being who dwells in fire, who dwells in the heart, and who dwells in the sun. Adoration to thee, assuming all forms, who abidest in the true ether. (7)

Now follow the impediments+ to the attainment of knowledge, O King! This is verily the source of the net of infatuation,—that he who is fit for heaven has intercourse with those who are not fit for heaven ; this is the source. Even though a tree with wide- spreading branches is pointed out before them, they take up with the mean bush. Those too, besides, who are for ever lured by pleasure, for ever sent on another’s errands, for ever begging, for ever living by mechanical trades,—and those too who beg in cities, who perform sacrifices for those who should not offer them, the disciples of Stidras, and Stidras who read the sacred books ; and those too who are knaves, who wear matted hair,t dancers,

* The Schol. explains avichikitsah as vividhdé chikitsé yasya ndsti, “he who has no need of various kinds of food as a remedy for hunger,” and avipdéah as for apipdsah. But the true reading is probably vipdsah, 1, e. “he who is free from all doubts or bonds

+ Having described the various means, with their ends, which are to be followed by those who desire the summum bonum, the Sruti now proceeds to declare the hindrances in the path to its attainment which are to be avoided. R

The Schol. explains jata as ^ णा who uses improper language,” but

288 The Mattri

॥

soldiers, religious mendicants, actors, those employed in kings’ business, outcasts,* &c. ; and also those who worshipping wealth pretend to propitiate the yakshas, rakshasas, goblins, the ganas, piséchas, snakes, imps, &c.; also those who under false pretexts wear red garments and earrings and skulls; and also those who oppose the followers of the Veda by false arguments and examples, deceptions and magic,—with all these let him not associate. They are all open thieves and unfit for heaven. Thus saith (the Sruti;) The world, bewildered by juggling denials of the soul,t+ and by false examples and reasons, knows not what is the difference between the Veda and (pretended) science.$ (8)

Verily Brihaspati,§ having assumed the form of Sukra, created this false science] to give security to Indra and destruc- tion to the Asuras. By this false science (the sceptics) declare good to be evil and evil to be good; they say “let men ponder on those rites of the Veda, &c., which produce suffering.” Therefore let him not read this (pretended knowledge). This (science) is all false and fruitless; present enjoyment is its only fruit as of him who violates his cast. Let not this science be even attempted. Thus saith (the Srutif) ; That which is known as non-Science and as Science,—widely are these opposed to each other and divergent; I think thee, Nachiketas, desirous of , knowledge, for even many objects of desire do not draw thee

it seems more natural to connect it with jat@ which belongs to the arsa ddi gana of Pan. ए. 2. 127.

* [. €. “those who have committed some heinous crime, or have been banished.” R.

+ Alluding to the Madh ba Buddhists who maintain the doctrine of an absolute void (sarvam sinyam), and the Yogacharar, who allow the existence of momentary consciousness

{ Or “ what is Veda and what is other knowledge.

¢ This section seems to allude to the Brihaspati-slokas quoted in the

section of the Sarvadarsanasangraha on the Charvika philosophy. Cf. Harir. 28 || Avidyd

4] Katha Upan. ii. 4.

Upanishad. 289

away.—He* who knows both together, science and aon-science,f crosses death by non-science and enjoys bv science immortality. Thoset ‘who dwell enwrapped in the midst of non-science, but fancy themselves wise and learned, go round and round, hurryirg hither and thither deluded, as the blind led by the blind. (9)

The Devas and Asuras who desired the knowledge of the Soul, approached Brahman. Having worshipped him, they said, “Oh adorable one, we desire the knowledge of the Soul, do thou tell it unto us.”” Then, having Jong pondered, he reflected, ० these asuras think the soul to be something other than itself.” Therefore he told to them something far other than the truth. This (false idea) do these men, infatuated, now follow devotedly, abolishing that which supplies the only means of transport,§ speaking falsely ; they look on falsehood as truth, as in a magic shew. Hence what is declared in the Vedas, that is truth; what is declared in the Vedas, that do the wise follow. There- fore let not a Brahman study aught contrary to the Vedas, for this would be the fruit.|| (10)

This verily is the essential nature of the Veda,—the supreme splendour of that ether which abides inthe cavity of theheart,—this splendour is located in three sites, in the fire, the Sun, and prana.q_ The syllable Om is verily the essential nature of that ether which abides in the cavity of the heart. By this syllable, Om, that (splendour) germinates, it shoots upward, it expands, it becomes continuously the vehicle of the worship of Brahman.** Accom-

* Vajasaneya Upan. 11.

+ Avidyd is explained to mean here the devotion to external ceremonies.

~ Katha Upan. ii. 5. The printed text of the Katha reads vartamdndéh for veshtyamdndh.

. § Se. the Veda, by which alone right knowledge is produced. .

|| 5८. he would fall into hell or some lower birth. Cf. Chh&nd. Up. ad fin.

ब Cf. supra, vi. 37.

** That splendour germinates in the form of the mystic syllable Om, as a seed germinates, i.e. it is manifested as the primeval form of the Veda,— it next shootsupward as the internal sound, Om; and lastly it expands as an audible effort of the breath in the uttercd syllable itself.

2७0 The Maitri

panied by the air within the belly, it rises in the place wherg the digestive fire conceals itself, (and proceeds on its course), #3 the smoke branching upinthe air, when the wind blows, climbs upward round the tree, bough by bough.* As salt when thrown into the water (loses not its saltness) or as the heat in the ghee (destroys not the nature of the ghee, so the light of the pure Intelligence changes nott). All this manifestation is but as the illusive work of the magician when he projects his will.t Thus do the sages declare. ‘ How is this?” (asks the pupil.) The Veda is called Lightning, since in the moment when it is uttered, (as Om,) it enlightens every incorporated being; therefore by the syllable Om let a man adore the infinite splendour (of Brahman.) The being in the eye, who abides in the right organ, is Indra; it is his wife (Indrani) who abides in the left. Their union takes place (in sleep), in the cavity within the heart; the lump of blood in the heart is the life-food of both. There is a channel which goes forth from the heart and is fixed in theeye; this one artery, divided into two, serves for both. The mind stirs up the fire of the body, the fire sends forth the wind (prana), and the wind, as it passes through the breast, produces a low sound. Set in motion in the heart by the churning-stick of the fire, at first it is less

* As the ascending smoke climbs round the tree, and, coming in contact with the different boughs, assumes their several forms, so when the agnt- mandala (or sphere of fire), above the milddhdra (or mystical circle above the organs of generation) is heated by the fire within it, and when this fireis fanned by the air of the breath as it bears the syllable Om, the Brahman-light, or pure Intelligence, veiled behind the fire and breath, manifests itself at first as the one undivided sound Om; but as it successively comes in contact with the various organs of utterance it assumes the form of different letters and branches out into the various recensions of the Veda

+ As thg salt reappears when the water is dried off, or the melted butter resumes its original nature when cool, so the Brahman-intelligence reappears in its primeval nature when its disguises, the body, fire, prana, mind, &c., pass away

{ Scil. to create palaces, &८., which have no substantial existence

§ On this whole passage compare Brihad Arany. Upan. iv. 2. 2, 3, with Sankara’s Comm

Upanishad. 297

than‘the least; it then becomes doubled in the throat: when it reaches the tip of the tongue, know that it is threefo 0; but when it igsuesforth (as speech), they call it the mother (of words). He who sees all this, no more sees death or disease or misery ; he, the seer, sees the All, everywhere he obtains the All.* He whodwells in the eye, he who wanders in dreams, he who enjoys sound sleep, and he who abides beyond,—these are the four conditionst (of the Soul), and the fourth is the greatest of all. In the three walks the one-footed Brahman, and the three-footed walks in the last st by reason ofthe experience of the false and the true, the great Soul appears possessed of duality,—he appears possessed of duality. (11)

* Scil. see*ng Brahman as all, he becomes himself Brahman.

† These foir conditions correspond to the states, respectively called Vaiswinara, Taijasa, Prijna, and the fourth or absolute, as given in the Mandukya Upanishad.

{ There are two states of mundane existence, viz., as cause (sc, duvdzex) and as effect (sc. évepyeia). The effect is twofold, as gross or subtil. The first or waking condition of the Soul, Vaiswanara o1 Viswa, is disguised and limited by the gross effects, the second, or dreaming state, Taijasa, by the subtil effects. The third state, that of sound sleep, or Prajna, is only disguised and limited by ignorance as the general cause of all mundane existence—this remains for the present latent in it, but is still capable of being called out into actuality. The fourth condition (Turfya) is undisguised by either cause or effect, and therefore unlimited and absolute. The Scholiast quotes here a sloka from Gaudap4da’s k4rik& (i. 11), “ The conditions Viswa and Taijasa are bound by the cause and its effects (8८. by the original ignorance | and the ideas of mundane existence which it produces); the condition Prajna is only bound by the cause (sc. ignorance), but neither the cause nor the effect can exist in the Turiya.” (For turyena in p. 221, 1. 16 read

turye na.)